PASQYRA E LËNDËS




PARATHËNIE f.   4

HYRJE f.   7

KREU 1 f.  26

KUADRI HISTORIK I LUGINËS SË DRINOS DHE GERMIMEVE NE TE          f.  26

1.1 Periudha bizantine  (330-1453) f.  29
1.2 Periudha pasbizantine (1453-1800) f.  33

KREU 2 f.  38

ARKITEKTURA, KRONOLOGJIA DHE RAPORTET KULTURORE TË MONUMENTEVE TË  KRISHTËRIMIT TË HERSHËM NË KËTË AREAL f.  38

2.1.  Monumente të shek. IV-VI f.  39
2.1.a. Bazilika paleokristiane e Antigonesë f.  39
2.1.b. Kisha paleokristiane e Hadrianopolit f.  41
2.1.c. Kisha jashtë kështjellës së Paleokastrës                              f.  41
2.1.ç. Bazilika e Goricës                        f.  42
2.1.d.Bazilika e Paleokastrës                                                            f.  42
2.1.dh. Bregu i Melanit f.  43
2.2.  Elemente paleokristiane në disa nga kishat e luginës së Drinos f.  43
2.2.a. Kisha e Shën Mërisë në fshatin Vllahogoranxi f.  44
2.2.b. Kisha e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme f.  44
2.2.c. Kisha “Lindja e Hyjlindëses” në Labovën e Kryqit f.  44
2.2.d. Kisha e Shën Kollit në manastirin e Cepos f.  47

KREU 3 f.  48

KISHAT MESJETARE f.  48

3. 1. Kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Peshkëpinë e Sipërme f.  50
3. 2. Kisha e Shën Mërisë në Labovën e Kryqit f.  54
3. 3. Kisha e Shën Mërisë në Zervat f.  56





KREU 4 f.  58

KISHAT PASBIZANTINE DHE OBJEKTE TË TJERA KULTI NË
LUGINËN E DRINOS f.  58

4.1. Kisha e Shën Sotirit në lagjen “Pazar i Vjetër” të Gjirokastrës f.  60
4.2. Kisha e Kryeëngjëjve në Gjirokastër f.  62
4.3. Kisha e Shën Kollit në Saraqinishtë të Lunxhërisë f.  64
4.4. Kisha e Shën Mëhillit në Mingul të Lunxhërisë f.  69
4.5. Kisha “Burimi Jetëdhënës” në Këllëz të Lunxhërisë f.  70
4.6. Kisha e Shën Gjergjit në Nokovë të Lunxhërisë f.  71
4.7. Kisha e Profetit Ilia në Nokovë të Lunxhërisë f.  75
4.8. Kisha e Kryeëngjëjve në Qestorat të Lunxhërisë f.  75
4.9. Kisha e Shën e Premtes në Selckë f.  76
4.10. Kisha e Shën Kollit në Selckë f.  76
4.11. Kisha e Shën Spiridhonit në Stegopul të Lunxhërisë f.  77
4.12. Kisha e Shën Mërtirit në Tranoshishtë të Lunxhërisë f.  78
4.13. Kisha e Shën Mërisë në Vllahogoranxi f.  78
4.14. Kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Derviçian f.  80
4.15. Kisha e Shën Anës në Derviçian f.  80
4.16. Kisha “Burimi Jetëdhënës” në Derviçian f.  80
4.17. Kisha e Kryeëngjëjve në Peshkëpinë e Sipërme f.  81
4.18. Monumentet e kultit islam f.  81
4.19. Teqetë bektashiane f.  83

KREU 5 f.  86

TË DHËNA PËR NDËRTIMET DHE ARKITEKTURËN E
KOMPLEKSEVE TË TIPIT MANASTIR NË LUGINËN E DRINOS f.  86

5.1 Manastiri i Cepos në Kardhiq f.  88
5.2 Manastiri i Spilesë në Saraqinishtë f.  89
5.3 Manastiri i Profetit Ilia në Stegopul f.  93
5.4 Manastiri i Profetit Ilia në Jorgucat f.  95
5.5 Manastiri i Drianos në Zervat f.  96
5.6 Manastiri i Shën Triadhës në Pepel f. 100
5.7 Manastiri i Shën Mërisë në Koshovicë f. 102
5.8 Manastiri i Kryeëngjëjve në Derviçian f. 103
5.9 Manastiri i Ravenës në Goranxi f. 104
5.10 Manastiri i Ungjillëzimit në Vanistër f. 106
5.11 Manastiri i Qirjakut dhe i Julitës në Dhuvjan f. 107
5.12 Manastiri i Shën Sotirit në Lunxhëri f. 109
5.13 Manastiri i Shën Athanasit në Muzinë f. 111
5.14 Manastiri i Hormovës f. 112
5.15 Manastiri i Tërbuqit f. 112

KREU 6 f. 113

KISHA DHE MANASTIRE QË U SHKATËRRUAN NGA THEMELET f. 113

6.1. Kisha e Shën Parashqevisë në Dhoksat të Lunxhërisë f. 115
6.2. Kisha e Shën Mërisë në Këllëz të Lunxhërisë f. 115
6.3. Kisha e Shën Parashqevisë në Suhë të Lunxhërisë f. 116
6.4. Kisha e Shën Nikollës në Haskovë të Dropullit f. 116
6.5. Kisha e Shën Nikollës në Llongo të Dropullit f. 117
6.6. Kisha e Shtëpëzës, Gjirokastër f. 117
6.7. Kisha e Kostanas (Shën Kolli) Shtëpëz   f. 118
6.8. Kisha e Shën Mërisë, Stegopull f. 119
6.9. Manastiri i Kodrës f. 119
6.10. Manastiri i Frashtanit f. 120
6.11. Manastiri i Zonarëve f. 121
6.12. Manastiri i Erindit              f. 121
6.13. Manastiri i Gjatit f. 121

PËRFUNDIME f. 122

CONCLUSIONS f. 134

FJALORTH f. 144

BIBLIOGRAFI f. 158

SHTYPI PERIODIK f. 168

BURIME ARKIVORE f. 172

KOLEKSIONE f. 173

LISTA E ILUSTRIMEVE f. 174

ILUSTRIME f. 181
 
PARATHËNIE




Disertacioni: “Të dhëna të reja për monumente të kultit në luginën e Drinos” synon të analizojë dhe të përshkruajë në mënyrë të thelluar objektet e kultit ne kete areal. Në studimin tonë jemi përqendruar tek  kishat ekzistuese, ato te cilat jane monument kulture, si dhe në ato kisha që u shkatërruan nga themelet gjatë viteve të regjimit antifetar te viteve 45-90..

Rëndësia e studimit. Ka qenë një dëshirë e kahershme, e cila po ashtu  më ka preokupuar edhe mua për vite me radhë, të bëja një studim të thelluar për evoluimin e objekteve të kultit në luginën e Drinos. Kemi marrë pjesë në disa nga ekspeditat arkeologjike të zonës, duke mbajtur shënime sistematike, të cilat kanë qenë një bazë e fuqishme për këtë studim kërkimor, i cili sipas mendimit tim është ndër më të plotët deri më sot.

Struktura. Në kreun e parë perpiqemi te bëjme  një paraqitje të kuadrit historik të luginës së Drinos. Historia mesjetare e Epirit nga shkaku i mungesës së dokumenteve është mjaft e errët. Gjithsesi mungesën e dokumenteve deri diku e mbulojnë kronikat e ndryshme, që janë ruajtur nëpër institucionet fetare. Vlerësimi i të dhënave që na ofrojnë ato më ka ndihmuar gjatë punës kërkimore e shkencore për të ndriçuar errësirën mesjetare të luginës së Drinos. Për organizimin kishtar të mitropolisë së Drinopojës, prej së cilës vareshin objektet e kultit të krishterë të luginës së Drinos kam shfryëzuar kodikët, fermanët, kronikat e kohës, si edhe të dhëna të tjera burimore.

Në kreun e dytë perpiqemi te trajtojme objektet e kultit paleokristian në luginën e Drinos. Arkitektura kishtare paleokristiane (shek. IV-X pas Krishtit) në luginën e Drinos përfaqësohet nga bazilika e Antigonesë, bazilika e Goricës, dy kishat në Paleokastër etj. Për nga tipologjia, ato ndryshojnë nga njëra-tjetra. Bazilika e Antigonesë, bazilika e Goricës dhe bazilika e Paleokastrës janë trikonkëshe, ndërsa kisha jashtë mureve të kështjellës së Paleokastrës është njënefëshe. Në kreun e parë trajtohen gjithashtu edhe elementet paleokristiane që janë gjetur në disa prej kishave të luginës së Drinos. Skulptura arkitektonike parfaqësohet nga mbetjet e kolonave ose të pilastrave, nga elementet e ikonostaseve prej muri etj. Në kapitelet e kishave paleokristiane janë përdorur kryesisht stilet korinthike kozmopolite, por vihen re edhe forma nga arkitektura e hershme bizantine. Përveç kapiteleve për shtylla, ka edhe kapitele për pilastra. Ikonostasët zënë një vend të rëndësishëm në strukturën arkitektonike të kishave paleokristiane. Ato përbëheshin nga një varg kolonash.

Në kreun e tretë trajtojme kishat bizantine të luginës së Drinos. Arkitektura mesjetare përfaqësohet nga kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Peshkëpinë e Sipërme, e cila i përket shekullit X, kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Labovën e Sipërme, që daton në shek X-XI, si edhe nga kisha e Shën Mërisë në Zervat. Veçoria dalluese e ndërtimit të kishave të kësaj kohe është se në shumicën e rasteve ato janë të tipit me kryq të brendashkruar, me kupolë me mbështetje të lira.

Në kreun e katërt do te trajtojme kishat pasbizantine të luginës së Drinos. Arkitektura pasbizantine e luginës së Drinos përbëhet nga kishat njënefëshe, kishat në formë kryqi me kupolë dhe bazilikat. Ndonëse në kushtet e pushtimit osman, në gjysmën e parë të shek. XVI janë ndërtuar mjaft kisha të krishtera. Arkitektura pasbizantine e arriti kulmin e saj në shek. XVIII.

Në kreun e pestëdo te  shtjellojme ndërtimet dhe arkitekturën e komplekseve të tipit manastir. Në luginën e Drinos ka pasur shumë manastire. Si për koincidencë, çdo qafë ose grykë hyrëse për në luginën e Drinos ka pasur pranë saj një manastir. Manastiret e Luginës së Drinos, ndonëse janë perla të qytetërimit dhe të krishterimit ortodoks për nga vlerat historike dhe shpirtërore që bartin, prapëseprapë kanë mbetur të harruara. Ato janë të pambrojtura dhe të rrezikuara si asnjëherë tjetër, sepse harresa është armiku më i madh për vlerat e trashëgimisë kulturore.

Në kreun e gjashtë kemi  mbledhur të dhëna për kishat dhe manastiret, të cilat gjatë viteve të persekutimit ndaj fese, janë shkatërruar nga themelet. Para vitit 1967, Mitropolia e Gjirokastrës ka pasur 120 enori dhe 50 manastire. Si pasojë e përndjekjes antifetare, u sheshuan qindra kisha, ndërsa të tjerat u kthyen në ofiçina mekanike, magazina, stalla, salla kinemaje, vatra kulture apo klube. U shkatërruan me qindra ikona dhe afreske, u dogjën librat liturgjikë kishtarë, enët e shenjta u sekuestruan dhe u përvetësuan, veshjet e klerikëve u përdhosën etj. Pothuajse të gjitha manastiret e luginës së Drinos u shkatërruan ose u kthyen në reparte ushtarake.

Qëmtimi i burimeve. Burimet kryesore për studimin që kemi ndërmarrë janë:
1-Aleksandër Meksi, Arkitektura e kishave të Shqipërisë, Uegen, Tiranë, 2004. 2-Pirro Thomo, Kishat pasbizantine në Shqipërinë e Jugut, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë, 1998. 3-Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1998.

Gjithashtu me vlera të jashtëzakonshme konsiderojme artikujt shkencorë të profesorëve Aleksandër Meksi dhe Pirro Thomo: 1-Aleksandër Meksi, Pirro Thomo, Arkitektura pasbizantine në Shqipëri, “Monumentet”, Nr. 19, Tiranë,1980. 2-Aleksandër Meksi, Pirro Thomo, Arkitektura pasbizantine në Shqipëri (bazilikat), “Monumentet”, Nr 19., Tiranë, 1981/1. 3-Aleksandër Meksi, Pirro Thomo, Arkitektura pasbizantine në Shqipëri, “Monumentet”21-2, Tiranë, 1981/1-2.

Mjaft të dhëna dhe njohuri rreth zbulimeve të reja në luginën e Drinos kemi perftuar nga studimi me kujdes i artikujve: 1-Skënder Muçaj, Helio Hobdari, Teqja e Melanit, “Candavia” 2, Tiranë, 2005. 2-Elio Hobdari, Skulptura dhe instalimet liturgjike në kishën e Shën Mërisë në Peshkëpi të Sipërme (Gjirokastër), “Iliria”, Nr. XXXIV. 3-Apolon Baçe, Vështrim mbi qëndrat e banuara antike dhe mesjetare në luginën e Drinos, “Monumentet”, 4. 1972.

Burime me vlerë të jashtëzakonshme kanë qenë artikujt e arkeologut Dhimosten Budina: 1-Dhimosten Budina, Harta arkeologjike e luginës së Drinos,“Iliria”, Nr. 3, Tiranë, 1974; 2-Dhimosten Budina, Antigonee,“Iliria”, Nr. 2, Tiranë 1972; Dhimosten Budina, Mozaiku i trikonkës paleokristiane të Antigonesë,“Iliria“, Nr. VII-VIII, 1977-1978.



Si burime dytësore kanë qenë: 1-Hadrianopolis I, Il Progetto TAU, a cura di A. Baçe, G. Paci, R. Perna, Universita di Macerata. 2-Arqile Bërxholi, Lunxhëria. Mjedisi-banorët-ekonomia-vendbanimet, Qendra e Studimeve Gjeografike, Shoqata Shqiptare e Gjeografëve "Pandi Geço", Tiranë, 2007.



Falënderoj udhëheqësin e disertacionit prof. Luan Përzhita, i cili, me këshillat e tij të vyera me ka ndihmuar për ecurinë dhe zhvillimin e temës. Falënderojme, gjithashtu të gjithë miqtë dhe të njohurit, që na kanë ndihmuar për grumbullimin e bibliografisë përkatëse.






























HYRJE




Lugina e Drinos ka një shtrirje rreth 55 km gjatësi dhe nga 300-400 m deri në 5-6 km gjerësi. Lugina fillon prej Kakavijës e mbaron në afërsi të Tepelenës. Në të dyja anët rrethohet nga vargmale të lartë. Në anën perëndimore kufizohet nga Mali i Gjerë, me majën më të lartë 1800 metra, ndërsa në anën lindore, nga vargmali i Lunxhërisë, me pikën më të lartë 2155 m. Nga jugu, nëpërmjet ngushticës së Kakavijës kalon në pellgun e Janinës, ndërsa nga veriu kufizohet nga Vjosa. Lumi Drino  përshkon krejt fushën e Dropullit. Lugina rrethohet nga një reliev i ashpër malor, i cili është i përshtatshëm për zhvillimin e blegtorisë.

Lugina e Drinos është shumë e pasur me gjurmë vendbanimesh antike dhe mesjetare. Vendbanimet kanë qenë në pikat strategjike dhe të fortifikuara,  të cilat shërbenin për t’u mbrojtur nga sulmet e armiqve dhe për të kontrolluar udhën përgjatë luginës. Për rëndësinë e saj strategjike, lugina e Drinos ka qenë në qendër të vëmendjes së udhëtarëve të huaj si Fransua Pukëvil , Uilliam Martin Lik , Henri Holand , Johan Georg von Hahn  dhe Isamber , të cilët kanë vizituar Shqipërinë e Jugut.

Përgjatë luginës së Drinos kanë qenë tri qytete dhe pesë kështjella, të cilat kontrollonin rrugët antike. Udhëtari që nisej nga Apolonia, Bylisi dhe Amantia kalonte luginën e Vjosës deri aty ku bashkohej me lumin Drino. Udhëtimi vijonte nëpër grykat e Antigonesë dhe duke u ngjitur bregut të majtë të Drinos mbërrihej në kalanë e Leklit. Në këtë vend udha degëzohej drejt Molosisë dhe Kaonisë. Për të shkuar në Molosi udhëtari duhej të përshkonte shpatet e maleve të Lunxhërisë së sotme dhe të mbërrinte në qytetin e Antigonesë, pranë fshatit Saraqinishtë. Në vijim, udhëtari do të zbriste në vaun e lumit Suhë dhe do të ngjitej drejt kodrës së Melanit, e cila përkon me Nepravishtën e sotme. Nëse do të vazhdonte udhën, do të përfundonte në Ktismata, që ishte qyteti i tretë i luginës së Drinos. Ai që do të udhëtonte drejt Kaonisë, duhej të ndiqte luginën e lumit të Kardhiqit dhe pasi të kapërcente qafën e Skërficës do të gjendej në Finike, që ishte kryeqendra e Kaonisë .

Nëse udhëton nga veriu për t’u futur në brendësi të luginës së Drinos, duhet të ndjekësh shpatin lindor të ngushticave. Në juglindje të Leklit gjendet një kreshtë e gjatë shkëmbore. Prej saj shikimi hapet drejt fushave të Tepelenës, deri aty ku bashkohet Drinoja me Kardhiqin. E çara tjetër hapet në Humelicë dhe pasi përshkon Pllajën e Kurveleshit prej Malit të Gjerë derdhet në Drino, pikërisht në pikën e bashkimit në bazamentin e kalasë antike të Paleokastrës. Duke kaluar nëpër kodrat dhe shpatet e pjerrëta të Kardhiqit, udha të shpie drejt mesit të luginës së Drinos dhe në vijim, në Jermë, e cila është edhe  kryeqendra e luginës. Një grykë tjetër, kalon nëpërmjet lumit të Suhës dhe lidh luginën me malësinë e Zagorisë dhe të Pogonit .

Në luginën e Drinos mund të depërtosh nëpërmjet grykave dhe qafave të maleve, duke filluar nga Gryka e Tepelenës, Qafa e Çajupit (në veri të luginës), Qafa e Skërficës, Qafa e Sopotit dhe Qafa e Muzinës në anën perëndimore, Gryka e Selckës dhe Qafa e Peshkëpisë në anën lindore, si dhe Gryka e Sotirës, Qafa e Kakavijës e Qafa e Koshovicës (në anën jugore të luginës). Si për koincidencë, çdo qafë ose grykë hyrëse për në luginën e Drinos ka pasur pranë saj një manastir. Për shembull: manastiri i Dragotit në Grykën e Tepelenës, manastiri i Hundkuqit pranë Qafës së Çajupit, manastiri i Cepos në hyrje të Qafës së Kardhiqit, manastiri i Shën Thanasit në Poliçan, manastiri i Spilesë në Tranoshishtë të Lunxhërisë dhe manastiri i Stegopulit, në të dyja anët e Grykës së Selckës, manastiri i Melanit dhe manastiri i Peshkëpi-Radatit, pranë Qafës së Peshkëpisë, manastiri i Pepelit dhe manastiri i Drianos mbi Zervat, manastiri i Koshovicës, në udhëkalimin Kakavijë-Koshovicë-Sotirë në Dropullin e Sipërm, manastiri i Jergucatit, manastiri i Vanistrës, manastiri i Kryeengjëjve në Dervician, manastiri i Dhuvjanit e manastiri i Ravenës, në afërsi të Qafës së Muzinës dhe Sopotit. Të gjitha, sa u përmendën më sipër janë të vetmet mundësi kalimi nëpërmjet Malit të Gjerë dhe luginës së Drinos drejt pellgut të Delvinës .

Terreni fushor i luginës së Drinos është i rrethuar me vargmale. Duke kaluar përmes qafash dhe grykash, udhëtari komunikon me të gjitha krahinat përreth.Nga ana veriore lugina lidhet me luginën e Vjosës, udha gjatë së cilës të shpie drejt detit Adriatik dhe Shqipërisë Qendrore, ndërsa udha nga ana jugore kalon përmes kodrave të Kakavijës dhe nëpërmjet shtratit të Kallamasë e lidh luginën e Drinos me pellgun e Janinës .

Hidrografia në luginën e Drinos. Sipas të dhënave të Institutit Hidrometeorologjik të Shqipërisë, nga pikëpamja klimatike, lugina e Drinos përshihet në zonën klimatike mesdhetare malore, nënzona jugore. Faktorët që ndikojnë në klimën e luginës janë. lartësia nga niveli i detit, drejtimi i maleve, ekspozimi i shpatit dhe afërsia me detin. Masat ajrore detare depërtojnë nga Qafa e Muzinës, nga lugina e Vjosës dhe nga lugina e Drinos. Ekspozimi i shpatit pengon depërtimin e masave arjrore të ftohta, që vijnë nga Gryka e Selckës dhe nga Qafa e Dhëmbelit.

Rrjeti hidrografik i luginës së Drinos favorizohet nga disa faktorë: sasia e madhe e reshjeve gjatë vitit, që e kalon shifrën 1700 milimetra, ndërtimi gjeologjik, si edhe pjerrësia e relievit. Ujërat rrjedhëse të Lunxhërisë janë disa përrenj të shkurtër, rreth shtatë kilometra. Vetëm përroi i Nimicës është 14 kilometra i gjatë. Rrjeti hidrografik i krahinës së Lunxhërisë ndahet në dy grupime kryesore: 1) Përrenj me rrjedhje të përkohshme, të cilët ushqehen nga shirat dhe shkrirja e borës. Në këtë grup bëjnë pjesë përroi i Kserolakut, përroi i Stanit dhe përroi i Kakozit. 2) Përrenj me ushqyerje të dyfishtë nga burimet dhe nga rreshjet e shiut dhe të borës. Në këtë grupim mund të përmenden përroi i Tranoshishtës, përroi i Grabovicës, përroi i Hosit dhe përroi i Reshanit në Mingul .
Në luginën e Drinos ka mjaft objekte ujore, si bendet (pritat) , krojet , mullinjtë  dhe kanalet ujitëse .

Panoramë gjeografike e luginës. Lunxhëria shtrihet në pjesën perëndimore të malit të Lunxhërisë. Relievi i Lunxhërisë është malor-kodrinor dhe zbret butë në luginën e Drinos. Sipërfaqja fushore shfrytëzohet për të mbjellë duhan, luledielli, drithëra dhe perime të ndryshme. Në zonën kodrinore gjenden sipërfaqe pyjore të veshura me shkurre e dushqe. Pyjet e dushkut janë të shpërndara në mënyrë të çrregullt në formë pyllishtesh deri në lartësinë 1000-1200 metra. Mali i Lunxhërisë është i pasur me bimë mjekësore. Zona nga lumi i Suhës e deri në Erind është malore. Fushat dhe luginat lumore të Lunxhërisë shtrihen në krahun e djathtë të vargut kodrinor të Kalasë dhe ngrihen mbi luginën e Drinos. Ato janë të rrethuara me kodra, që nuk i kalojnë 400 metrat nga niveli i detit. Në anën veriperëndimore shtrihen kodrat e Çorolengut, në anën perëndimore kodrat e Gjipanës, për të vazhduar me kodrat e Valaresë, Bullicës e Shën Triadhës. Lidhja me luginën e Drinos bëhet nëpërmjet luginës së lumit Nimica.

Malet zënë një sipërfaqe relativisht të madhe në krahinën e Lunxhërisë. Kuota e tyre fillon nga 1000 metra dhe shkon deri më 2155 m nga niveli i detit. Duke u nisur nga juglindja, maja e parë është Marotaja, 2052 m mbi nivelin e detit. Në anën veriperëndimore janë majat e Kusolatit, e Skafendit deri te qafa e Çajupit. Këto maja malesh janë kryesisht të pakalueshme. Në stinën e dimrit janë të mbuluara krejtësisht nga bora. E vetmja lidhje ndërmjet krahinës së Lunxhërisë me atë të Zagorisë bëhet nëpërmjet Qafës së Çajupit. Nëpër të kalon rruga automobilistike, që lidh Erindin me Zhejin. Maja e Çajupit arrin lartësinë 1536 metra nga niveli i detit, ndërsa maja e Strakavecit kap kuotën e 1958 metrave. Në malin e Çajupit rriten bimë të shumta mjekësore. Zona malore e Rrëzës përshkohet nga udhë të shumta këmbësore. Një e tillë fillon nga Labova e Madhe dhe ngjitet lart në majën e Strakavecit, vijon në kurrizin e malit dhe zbret në Hormovë. Një udhë tjetër fillon nga Labova e Madhe, kalon nëpër pyll dhe ngjitet deri te maja e Gripës .


Qendrat e banuara në luginën e Drinos

Lugina e Drinos është shumë e populluar. Banesat fshatare janë të vendosura nëpër shpatet e maleve, sepse janë të mbrojtura nga përmbytjet. Përgjatë rrjedhës së Drinos nuk ka ndërtime, sepse lumi nga rreshjet e shumta shpesh del nga shtrati. Qendrat e banuara janë ngritur pranë burimeve .

Gjirokastra shtrihet në një reliev malor dhe kodrinor. Ajo shtrihet në shpatet e Malit të Gjerë në lartësinë 370 metra dhe zbret deri në luginën e Drinos. Zonat malore janë Mali i Gjerë, Bureto-Lunxhëria, Dhëmbeli dhe Nëmërçka, ndërsa zonat fushore shtrihen përgjatë rrjedhës së lumit Drinos. Shtrirja e Gjirokastrës në shpatin verilindor të Malit të Gjerë dhe me luginën e Drinos i kanë dhënë një pozicion të favorshëm gjeografik. Udhët që kalonin nëpër qafa malesh e lidhnin Gjirokastrën me Janinën dhe Delvinën. Lagjet e hershme të Gjirokastrës janë ndërtuar në disa kodra, të cilat ndahen me përrenj të vegjël. Këta të fundit gjatë dimrit bëhen shumë të rrëmbyeshëm. Mbi kodrën më të lartë gjendet kalaja, e cila furnizohej me ujë nga akuadukti i Gjirokastrës . Në Gjirokastër ka pasur edhe disa stera publike . Në vitin 1336 njihej me emrin Argjirokastro. Këtë emër e ka marrë nga princi Argjir.

Fusha e Gjirokastrës formohet nga dy vargje gëlqerorë, të cilët shkojnë paralel. Në mes tyre shtrihet fusha e Dropullit . Këtë fushë e përshkon lumi Drinos. Në veri të përroit të Kardhiqit gjenden male të egra. Vargu perëndimor i tyre e ndan fushën e Gjirokastrës prej një fushe tjetër, që ka emër vllah Zagori. Popullsia e Gjirokastrës është e përzier. Ata që jetojnë në pjesën jugore të fushës janë greqishtfolës , ndërsa ata që jetojnë në anën veriore janë shqipfolës. Popullsia minoritare greke është e gjitha e krishterë, ndërsa gjirokastritët autoktonë janë të përzierë në myslimanë dhe kristianë. Johan Georg von Hahn në veprën e tij, shkruan se në Gjirokastër kanë qenë rreth 4000 shtëpi myslimane dhe vetëm 170 shtëpi të krishtera. Fshatrat e Kurveleshit, Kardhiqit dhe Nepravishtës banohen nga popullsia myslimane, ndërsa fshatrat e Lunxhërisë dhe të Rëzës banohen nga popullsia kristiane.

Vendbanimet e Lunxhërisë. Banorët e Lunxhërisë merren kryesisht me zejtari ose shkojnë në kurbet, sepse tokat nuk janë edhe aq pjellore. Burrat shkojnë në kurbet dhe vijnë rrallë në fshatin e tyre. Lunxhotët janë kasapë, kopshtarë dhe zejtarë të mirë. Disa lunxhotë janë mjeshtër rremash uji, sepse prej kohësh kanë pasur në mbikëqyrje ato. Këta gëzonin privilegje ndaj të tjerëve, të siguruara me anën e fermanëve sulltanorë. Banorët e Rrëzës janë tregtarë vogëlsirash. Ka të tjerë që merren me endjen e pëlhurave. Për shembull, labovitët dikur kanë qenë të gjithë pëlhurendës. Disa prej lunxhotëve ushtrojnë mjeshtërinë e xherahut .

Relievi i zonës së Lunxhërisë ndahet në dy pjesë: Nga lumi i Suhës e deri në Erind shtrihet krahina e Lunxhërisë, ndërsa prej Erindit deri në Kodër është krahina e Rrëzës. Vendbanimet e krahinës së Lunxhërisë janë: Antigonea, Asim Zeneli, Dhoksati, Erindi, Gjati, Gjonoshati, Kakozi, Karjani, Këllëzi, Krina, Minguli, Nokova, Qestorati, Saraqinishta, Selcka, Stegopuli, Suha dhe Tranoshishta; ndërsa vendbanimet e krahinës së Rrëzës (Odries) janë: Andon Poçi, Hundëkuqi, Labova dhe Tërbuqi.

Antigonea shtrihej mbi kodrën e Jermës, pranë fshatit Saraqinishtë të Gjirokastrës, në lartësinë 643 metra nga niveli i detit. Pllaja mbi të cilën ishte ndërtuar qyteti antik i Antigonesë zotëron të gjithë luginën e mesme të Drinos. Nga ana lindore kodra kufizohet nga përroi i Pesiakut, i cili e ndan atë prej fshatrave Saraqinishtë dhe Stegopul, ndërsa nga ana veriore gjenden shpatet e ashpra të Çajupit. Në anën jugore, janë shpatet e Buretos dhe poshtë tyre, fusha e Dropullit; ndërsa në perëndim Antigonea kufizohet me Gjirokastrën. Pozita mbizotëruese në zonë, si edhe mbrojtja natyrore, kanë favorizuar ndërtimin e kalasë së Jermës. Kodra e kalasë zgjatet në drejtimin veri-jug dhe dy kreshtat e saj ndahen nga një qafë e ngushtë .

Trualli, mbi të cilin gjendet Antigonea, përbëhet nga shkëmbinj flishorë. Prej këtyre shkëmbinjve janë nxjerrë gurët për ndërtimin e mureve rrethuese të Antigonesë dhe për shtrimin e udhëve. Qyteti furnizohej me ujë nga burimet e Llutraqit . Në skajin jugor të mureve të Antigonesë gjendet një bazilikë trikonkeshe, e cila është ndërtuar në shek. V-VI .

Asim Zeneli është një fshat i ri në luginën e Drinos, i ngritur në një lartësi rreth 285 metra nga niveli i detit. Nga jugu fshati kufizohet me fushën e Pllakallisë, ndërsa nga veriu me Krinën. Në anën lindore kufizohet me përroin e Pesjakut, ndërsa në atë perëndimore me përroin e Levendit. Sipërfaqja që zë fshati është rreth 28 hektarë. Përsa u përket ujërave nëntokësorë, fshati është i varfër, prandaj furnizohet me ujë prej ujësjellësit Tranoshishtë-Gjirokastër. Në fshat gjendet vetëm një burim i vogël, në rrëzë të një shpati të thepisur përgjatë rrjedhës së përroit të Pllakallisë. Bimësia natyrore përbëhet nga shkurret, ndërsa bimësia barishtore përbëhet nga kullota të mira, veçanërisht për mbarështimin e dhive. Fshati është krijuar në vitin 1947, me ardhjen e banorëve nga fshatrat e Kurveleshit: Lekdush, Gusmar, Progonat, Rexhinë dhe Golem. Ato shtegtuan nga Kurveleshi me tufat e bagëtive dhe pasi u vendosën në fshat, krijuan kooperativën e parë blegtorale, së cilës i vunë emrin e Heroit të Popullit, Asim Zeneli, që ka qenë nga Progonati.

Dhoksati shtrihet rrëzë shpatit perëndimor të malit të Lunxhërisë, në lartësinë 445 metra nga niveli i detit. Nga veriu fshati kufizohet me Këllëzin, ndërsa nga lindja me kreshtën e malit. Në anën jugore kufizohet me Qestoratin, ndërsa në atë perëndimore me kreshtat e kodrave të Shën Triadhës. Sipërfaqja e përgjithshme e fshatit është 290 hektarë. Dhoksati ka toka pjellore dhe shquhet për perimtari, në pemëtari dhe vreshtari. Fshati ka kullota të pasura, pyje me lëndë drusore, bimë mjekësore, si dhe ujëra të bollshëm. Dhoksati është i pasur me ujëra: 1) Ujërat nëntokësorë janë të ëmbël dhe mund të shfrytëzohen me anën e burimeve karstike, si për shembull, burimi i Çajkës. 2) Ujërat rrjedhës sipërfaqësorë gjenden në lumin e Nimicës . Në fshat ka edhe disa burime karstike, si ai i Gurrës, i cili furnizon me ujë Kroin e Çajkës, i Kroit të Madh dhe i Ajazmës, që gjendet pranë kishës së Shën Thanasit. 3) Ujëmbledhësit, që shërbejnë për ujitjen e tokave. Gjatë gjysmës së dytë të shek. XX në fshat janë ndërtuar dy ujëmbledhës: ai i Gërmadhave, i cili zë një sipërfaqe prej 30 hektarësh dhe ai i Banjës, që zë një sipërfaqe prej 10 hektarësh.

Sipas regjistrit osman të viteve 1431-1432, fshati ka pasur 42 shtëpi, ndërsa sipas regjistrit osman të vitit 1908, në Dhoksat jetonin 241 banorë. Përsa i përket relievit, Dhoksati është vendbanim i tipit të shpatit; ndërsa përsa u përket veçorive të ndërtimit, ai është fshat i ndërtuar në formë tarracash. Sheshi kryesor i fshatit ka qenë ai i Shën Mërisë, i cili rrethohej prej një muri të lartë. Hyrja në shesh bëhej nëpërmjet një porte dykanatëshe. Sheshi dhe udha që të shpinte në Dhoksat kanë qenë të shtruara me kaldrëm dhe pllaka. Në mesin e sheshit ishte një rrap shekullor, ndërsa në pjesën jugore ishte kisha e Shën Mërisë. Prapa kishës ishin varrezat e fshatit. Dhoksati ka pasur disa kisha, të cilat u shkatërruan pas vitit 1967. Kisha e Shën Mërisë u rrafshua krejt, ndërsa kishës së Shën Thanasit i ka mbetur vetëm skeleti. Kisha e Shën Mëhillit është kthyer në dyqan shitblerjeje. Gjithashtu kisha e Shën Parashqevisë është shkatërruar tërësisht . Banesat e fshatit ishin dykatëshe ose trekatëshe, tipike lunxhjote. Fshati furnizohej me ujë të pijshëm nga Kroi i Madh. Ekonomia e Dhoksatit mbështetej kryesisht në bujqësi. Zhvillim ka pasur edhe blegtoria, kryesisht me bagëtitë e imta. Dhoksati ka pasur traditë në kultivimin e duhanit, si edhe në bletari .

Erindi shtrihet në faqen perëndimore të malit të Lunxhërisë, në lartësinë 485 metra nga niveli i detit. Nga ana lindore fshati kufizohet me kreshtën e malit të Lunxhërisë, ndërsa në anën perëndimore me fushën e Valaresë. Nga veriu, me përroin e Stanit dhe nga juglindja mbyllet me luginën e përroit të Kserolakut. Erindi zë një sipërfaqe prej 450 hektarësh. Në anën perëndimore të majës së Skafedisë është një greminë shkëmbore, ndërsa në anën jugore është Honi i Pëllumbit. Pyjet e fshatit janë kryesisht me lisa të lartë, ndërsa shpatet e kodrave janë me shkurre. Fshati është i pasur me kullota verore dhe dimërore. Banorët e Erindit merren kryesisht me bujqësi, blegtori dhe zejtari. Fushat e fshatit janë pjellore për kultivimin e misrit dhe të perimeve. Në kopshtet pranë banesave kultivohen drurët frutorë. Sipas regjistrit osman të vitit 1908, fshati Erind ka pasur 687 banorë, prej të cilëve 435 i përkisnin besimit mysliman dhe 252 besimit ortodoks. Në vitin 1926 fshati ka pasur 650 banorë, ndërsa në vitin 2005 popullsia ka zbritur në 459 banorë . Familjet myslimane të fshatit merren kryesisht me blegtori, ndërsa ato ortodokse me bujqësi. Një pjesë e familjeve merren me zejtari, kryesisht me prerjen, qepjen dhe qëndisjen e veshjeve tradicionale të krahinës. Fshati ka pasur tri kisha: Shën Kollin, që gjendet në krye të fshatit; Shën Thanasin, poshtë fshatit dhe Shën Todhrin në fushë. Ka pasur edhe një konizmë në rrëzë të malit, në zbritje të Korëzës. Kisha e Shën Kollit është bazilikë trinefëshe dhe daton më 1859 . Erindi është i vetmi fshat në krahinën e Lunxhërisë me popullsi të përzier. Ai i ka dhënë kombit disa figura të njohura: Misto Mamen, Mihal Durin dhe Petro Pogën .

Gjati shtrihet rrëzë shpatit perëndimor të malit të Lunxhërisë, në lartësinë 485 metra nga niveli i detit. Fshati zë një sipërfaqe prej 300 hektarësh. Nga pikëpamja arkitektonike, Gjati është fshat i tipit të shpatit. Sipas regjistrimit osman të vitit 1908, fshati Gjat ka pasur 170 banorë, prej të cilëve 128 i përkisnin besimit ortodoks dhe 42 atij mysliman. Edhe në regjistrimin e vitit 1922 fshati del me 30 familje e 170 banorë. Pas vitit 1955 në Gjat u vendosën disa familje vllahe, të cilat sot përbëjnë 25% të popullsisë së fshatit. Në krye të fshatit gjenden, një rrap shekullor, Kroi i Madh dhe mulliri i Zogajve, i cili është ndërtuar me gurë. Në murin ballor te mullirit ka pasur 11 frëngji, me anën e së cilave kontrollohej hyrja për në mulli. Banorët e Gjatit merren kryesisht me kultivimin e perimeve e të bostanit dhe me mbarështimin e bagëtive të imeta .

Gjonofshati, dikur fshat i krahinës së Lunxhërisë, sot nuk ekziston. Fshati gjendej në anën e djathtë të Përroit të Madh, në lartësinë 385 metra nga niveli i detit. Në rrjedhën e Përroit të Madh qe ndërtuar një mulli per bluarje drithi. Sipas rrëfimeve gojore, në fshat pati ardhur një mullis dhe pati ndërtuar mullirin. Ai quhej Gjon dhe vendi përreth u quajt Gjonofshat. Gjatë sundimit osman, tokat u kthyen në çifligje dhe fshati u rrënua gradualisht.

Kakozi shtrihet në logun që krijohet poshtë kodrave të Gazhelit, Shullërit, Dyrmishit, Gravës e Shën Mëhillit, në lartësinë 330 metra nga niveli i detit. Nga ana lindore fshati kufizohet nga kreshta e malit të Lunxhërisë; ndërsa nga jugu, me Gjatin. Në veri kufizohet me Karjanin, ndërsa në anën perëndimore me Nimicën dhe Drinon. Kakozi zë një sipërfaqe prej 435 hektarësh. Ujëra të bollshme nëntokësore ka vetëm në grykëderdhjen e Hosit në Drino. Ujërat sipërfaqësore gjenden në përroin e Hosit, i cili furnizon me ujë Kakozin dhe Karjanin. Kakozi shquhet për pyje  me dushk, të cilat zënë një sipërfaqe prej 72 hektarësh. Sipërfaqja me shkurre është 37 hektarë, ndërsa 33 hektarë janë me kullota e livadhe. Aktiviteti kryesor ekonomik në fshat ka qenë bujqësia dhe blegtoria. Janë kultivuar perimet dhe bostanit. Sipas regjistrit osman të viteve 1431-1432, fshati ka pasur 16 shtëpi. Sipas regjistrit osman të vitit 1908, Kakozi ka pasur 174 banorë, ndërsa në vitin 2001 ka pasur rreth 281 banorë. Kakozi është ndërtuar në një zonë me mikroklimë të pafavorshme: me  lagështirë, te ftohtë te hidhur në dimër dhe temperatura të larta në verë. Fshati ka katër lagje: Kisha, Dyrmishi, Bregu dhe Vila, e cila banohet nga vllehët . Në Kakoz ka ekzistuar kisha e Shën Nikollës, e cila është shkatërruar .

Karjani shtrihet rrëzë shpatit perëndimor të malit të Lunxhërisë, në lartësinë 327 metra nga niveli i detit. Nga ana lindore fshati kufizohet me kreshtën e malit të Lunxhërisë, ndërsa në anën perëndimore, nga lugina e Drinos. Në jug kufizohet me luginën e Përroit të Madh. Sipërfaqja e përgjithshme e fshatit është 630 hektarë. Ujërat nëntokësorë rrjedhin bollshëm në lugun e Përroit të Madh, si edhe në bregun e Drinos.

Në Karjan ka pyje të larta me lisa, që zënë një sipërfaqe prej 172 hektarësh. Shkurret zënë 78 hektarë dhe janë të përhapura në kodrat e Shën Mëhillit, Samarait, Lahorit etj. Fshati është i pasur me kullota të pasura dimërore dhe verore. Në to ka mjaft bimë mjekësore. Karjani shquhet
për kultivimin e perimeve dhe të bostanit. Sipas regjistrit osman të viteve 1431-1432, fshati ka pasur 12 shtëpi, ndërsa sipas regjistrit osman të vitit 1908, Karjani banohej nga 192 banorë, të cilët i përkisnin besimit ortodoks. Nga ana arkitektonike, fshati është vendbanim i tipit të shpatit.

Në qendër të fshatit ngrihet hijerëndë një rrap shekullor, i cili është shpallur monument kulture. Karjani ka pasur katër kisha: Shën e Premten , Shën Mëhillin, Shën Thanasin dhe Shën Mitrin.

Sipas Aravatinoit, pas vrasjes së Kirukës dhe dy fëmijëve të saj, Hankoja gjeti strehë në Karjan, ku ishte çifligu i të shoqit. Sapo u vendos atje, Hankoja kërkoi që një fshat i krishterë të paguante haraç njëlloj si fshatrat e tjerë, që ajo kishte në mbrojtje. Mirëpo fshati ishte në mbrojtjen e agallarëve të Kardhiqit, të cilët bashkë me hormovitët organizuan një ushtri dhe u turrën drejt Karjanit. Më pas kemi ngjarjen më të dhembshme të familjes së Ali pashë Tepelenës, sepse nëna dhe motra e tij u keqtrajtuan dhe u përdhunuan nga kardhiqotët .

Këllëzi shrihet në faqen perëndimore të malit të Lunxhërisë, në lartësinë 465 metra nga niveli i detit. Nga ana lindore fshati kufizohet me kreshtën e malit të Lunxhërisë, ndërsa nga ana perëndimore, me kreshtën e kodrës së Shën Triadhës. Nga jugu kufizohet me përroin e Grabovicës, ndërsa nga veriu dhe veriperëndimi, me shkëmbin e Sheshit të Madh. Këllëzi zë një sipërfaqe prej 850 hektarësh. Në anën e djathtë të përroit të Grabbovicës është Shkëmbi i Lerës, ndërsa përfund shpatit të Sheshit të Madh është një masiv konglomerat, që quhet Guri i Gjatë. Në shpatin e malit është Honi i Pikës, i cili është pus karstik. Ujërat përfaqësohen nga burimet karstike dhe përrenjtë e fshatit. Burimi i Gurrës, me prurje 1,5 l/sek furnizon me ujë fshatin. Në fshat janë edhe katër burime të tjera: Kroi i Sipërm, Kroi i Madh, Kroi i Mesit dhe Kroi i Vogël. Në fshat kalon lumi i Nimicës, në të cilin derdhen ujërat e përroit të Grabovicës dhe atij të Gurrës. Përmes fshatit kalon Përroi i Barkës, i cili është i thatë.

Fshati është ndërtuar sipas një planimetrie tipike, me shtëpi tip fortese dhe rrugë të shtruara me kalldrëm. Banorët e fshatit janë shquar për ndërtimin e ujësjellësve mbi arkada. Fashti ka tri benda, të ndërtuara që në shek. XIX: bendi i Kroit të Sipërm, bendi i Mullirit dhe bendi i Pangodhimës. Në fillimet e shek. XVIII, fshati ka pasur 50 shtëpi, ndërsa në regjistrimin osman të vitit 1908, popullsia e Këllëzit ka qenë 242 banorë. Rreth vitit 1950, në fshat u vendosën familjet e para vllahe, të cilat erdhën nga Vurgu i Delvinës. Fshati ka pasur disa kisha: Shën Kollin, që daton prej vitit 1786 dhe rindërtuar më 10 prill 1873 ; Shën Mërinë, e cila është ndërtuar më 1793  dhe është rrënuar në vitin 1967 ; Burimin Jetëdhënës, Shënepremten dhe Shën Mitrin. Ka pasur edhe skitin e Shën Kollit, të ndërtuar në një shpellë. Këllëzi i ka dhënë kombit personalitete të shquara, prej të cilëve mund të përmendim studiuesin e pasionuar, prof. Arqile Bërxholin, i cili ndër librat e tij të shumtë studimorë, ka mundur  të shkruajë dy libra për vendlindjen e tij të dashur, Lunxhërinë .

Krina shtrihet në fund të shpatit perëndimor të malit të Lunxhërisë, në lartësinë 440 metra nga niveli i detit. Fshati kufizohet nga ana veriore me Tranoshishtën, ndërsa nga jugu me Saraqinishtën. Në jugperëndim kufizohet me kodrat e Levendit, ndërsa në veriperëndim me luginën e lumit Nimica. Krina zë një sipërfaqe prej 650 hektarësh. Bimësia e fshatit përbëhet prej shkurreve dhe barishteve. Shkurret i hasim në Lirishte, Bregu i Shqopës, Bregu i Trashë etj., ndërsa bimësinë barishtore e gjejmë në jug të fshatit, në kodrat e Levendit dhe të Shullerit.

Nga pikëpamja arkitektonike, Krina është vendbanim i tipit të pllajës. Në regjistrin osman të viteve 1431-1432, fshati ka pasur 28 shtëpi, ndërsa sipas regjistrit të vitit 1908, në Krinë jetonin 139 banorë. Në vitin 1922 fshati ka pasur 24 shtëpi dhe 119 banorë. Fshati ka qenë ndërtuar rreth qendrës, ku është kroi dhe rrapi shekullor. Banorët merren kryesisht me kultivimin e drithërave dhe të perimeve. Edhe frutikultura është e zhvilluar. Një vend të rëndësishëm në ekonominë e fshati zë blegtoria, kryesisht ajo e bagëtive të imeta. Në Krinë ka pasur dy kisha: Shën Kolli dhe Shënepremtja.

Latovishta ka qenë fshat i krahinës së Lunxhërisë, por tashmë nuk ekziston. Në anën lindore kalonte përroi i Latovishtës, prej të cilit ka marrë emrin fshati. Në perëndim të fshatit kalonte përroi i Pesjakut. Mendohet se Latovishta ka qenë rreth 700 metra poshtë mureve aktuale të Antigonesë. Lugina e sipërme e përroit përbëhet prej flishit, alevroliteve, argjilave e ranorëve të oligocenit të poshtëm, ndërsa shpatet e kodrës së Jermës përbëhen prej mergeleve, alevroliteve dhe gëlqerorëve litotamnikë të burdigalianit. Ne shpatet e vithisura duken shtresat e shkëmbinjve masivë me ngjyrë hiri të errët, me gurët e të cilëve janë ndërtuar banesat e Antigonesë.

Sipas “Kronikës së Gjirokastrës”, Latovishta përmendet si vendbanim i hershëm në shek. IV para Krishtit. Në atë kohë ajo ka qenë qendër e rëndësishme. Nga Latovishta kanë qenë vëllezërit Argjiri dhe Kollori. Në vitin 568 Argjiri ka hedhur themelet e kalasë së Gjirokastrës, ndërsa vëllai i tij, Kollori, ka hedhur themelet e kështjellës në kodrën e Kordhocës .

Minguli gjendet në rrëzë të shpatit perëndimor të malit të Lunxhërisë, në lartësinë 425 metra nga niveli i detit. Fshati kufizohet nga ana lindore me kreshtën e malit të Lunxhërisë, ndërsa në perëndim, me kreshtën e kodrës së Gjipanes. Në anën veriore dhe veriperëndimore kufizohet me degëzimin e Orovishtës dhe zbret në lartësinë e Karahanit. Minguli zë një sipërfaqe të përgjithshme prej 547 hektarësh.

Fshati është i pasur me burime ujore, sidomos me ato karstike. Ujërat rrjedhës nëntokësorë kanë diferencime në potencial, sipas llojit të shkëmbinjve. Mjedisi i shkëmbinjve proluvialë ka përhapje të kufizuar të ujrave nëntokësorë. Përroi i Vogël rrjedh nga Minguli dhe derdhet në Orovishtë. Pjesë e rrjetit hidrografik janë edhe ujëmbledhësit e ndërtuar, si edhe bendi i Reshanit. Një burim karstik është te kroi i fshatit, që ka një prurje 10 l/sek. Minguli është i pasur me pyje, të cilat zënë një sipërfaqe prej 325 hektarësh. Drurët pyjorë janë kryesisht rrepet dhe lisat.

Nga pikëpamja arkitektonike, fshati është vendbanim i tipit të shpatit. Fshati ka një planimetri tipike me udhë të shtruara me kalldrëm. Banorët kultivojnë arrat, pemetarinë dhe perimtarinë. Vend të rëndësishëm zë kultivimi i hardhisë. Sipas regjistrit osman të viteve 1431-1432, fshati ka pasur rreth 56 shtëpi. Në regjistrimin e vitit 1908 kishte 204 banorë. Fshati ka pasur disa kisha. Kisha e Shën Mëhillit në Mingul të Lunxhërisë daton në shek. XVIII . Poshtë fshatit, në një lëndinë të bukur, në anën e majtë të përroit të Orovishtës gjendet manastiri i Shën Sotirit, i cili kremton më 6 gusht . Kisha e Shën Sotirit i përket shek. XVII. Fatkeqësisht, kjo kishë është shkatërruar gjatë kohës, kur u shndërrua në stallë bagëtish të kooperativës. Kisha ka qenë e pikturuar me afreske, por ato janë dëmtuar nga barinjtë .

Nokova gjendet në rrëzë të shpatit perëndimor të malit të Lunxhërisë, në lartësinë 395 metra nga niveli i detit. Fshati kufizohet nga ana lindore me kreshtën e malit të Lunxhërisë, ndërsa nga ana perëndimore, me kodrën e Valaresë. Në juglindje kufizohet me luginën e përroit të Orovishtës dhe nga veriu me përroin e Kserolakut. Nokova zë një sipërfaqe të përgjithshme prej 460 hektarësh. Shpati i malit të Lunxhërisë përbëhet nga gëlqerorë shtresorë me të çara. Ky shpat dallohet për ujëmbajtje të madhe. Ujërat janë të ëmbël dhe të përdorshëm për konsum. Shfrytëzmi i tyre bëhet me anën e burimeve karstike, të cilat janë: burimi i Gurrës, prej të cilit furnizohet me ujë Kroi i Madh, burimi i Kroit të Vogël dhe burimi i Maros në Lofate .

Nga pikëpamja arkitektonike, fshati është vendbanim i tipit të gropës. Në fshat kultivohen perimet, drithërat, pemët frutore dhe vreshtat. Sipas të dhënave që jep regjistri osman i viteve 1431-1432, Nokova kishte 74 shtëpi, ndërsa sipas regjistrit të vitit 1908 numëronte rreth 309 banorë. Në vitin 1950 në Nokovë erdhën nga Vurgu i Delvinës familjet e para të popullsisë vllahe. Gjatë rrjedhës së historisë fshati ka kaluar disa ngjarje, të cilat kanë mbetur në kujtesën e njerëzve. Te Lisi i Madh në sheshin kryesor të Nokovës, Ali pashë Tepelena ka pjekur në hell Çaush Priftin e Hormovës, i cili nuk pranoi të ndërronte fenë. Këtë ngjarje rapsodi popull e ka përjetësuar në vargjet:

Çaush bej, Çaush Hormova,
Me pikë helli trupin ta shkova,
Besën dot s’ta ndërrova.

Çaush Prifti ishte një kapedan i krishterë. Më 1746 u dorëzoi robinjë kardhiqotëve, nënën dhe motrën e Ali pashë Tepelenës. Ndonëse ishte i vogël, i shtyrë edhe nga e ëma Hankua, Aliu u rrit me ambicien për të marrë hak. Sapo erdhi monenti i duhur, Ali pashai u hakmor ndaj Çaush Priftit. Ai urdhëroi që ta kapnin dhe ta piqnin në hell. Kështu ndodhi, vërtet më 1759. Ndonëse Çaush Prifti i Hormovës u shkua në hell prej Ali pashait, nipi i tij, Vasil Papakristu, duke vazhduar traditën e familjes, u dorëzua mitropolit i Drinopulit. Vasil Papakristu qëndroi në fronin e mitropolitit të Drinopulit nga viti 1909 deri më 1929 .

Nokova ka pasur katër kisha: kishën e Shën Gjergjit, e cila gjendej në qendër të fshatit, kishën e Shën Illiut mbi shpellën e Ngurëzës , kishën e Shën Kollit, e cila në vitin 1946 u kthye në shkollë dhe kishën e Shën Kollit në Reshan, që u shkatërrua në fillim të shek. XX. Kisha e Shën Gjergjit është ndërtuar në vitin 1772 . Burrat e fshatit mblidheshin në hajatin e kishës së Shën Gjergjit dhe kuvendonin për problemet që i shqetësonin. Pranë kishës gjendej shkolla, e cila ishte ndërtuar sipas një fermani sulltanor të vitit 1902.

Qestorati gjendet në shpatin perëndimor të malit të Lunxhërisë, në lartësinë rreth 575 metra nga niveli i detit. Fshati kufizohet nga ana lindore me kreshtën e malit të Lunxhërisë, ndërsa në anën perëndimore, me kodrat e Shën Triadhës. Nga jugu kufizohet me luginën e Përroit të Madh, ndërsa nga veriu, me Dhoksatin. Qestorati ka qenë i pasur me ujëra . Sipërfaqja e përgjithshme e fshatit është 750 hektarë. Sipas regjistrit osman të viteve 1431-1432, fshati ka pasur 15 shtëpi. Sipas regjistrimit të vitit 1908, Qestorati banohej nga 343 banorë. Poshtë fshatit, në bregun e Përroit të Madh kalonte rruga e karvaneve, që vinin nga Saraqinishta dhe shkonin në Dhoksat. Udha e karvaneve ka qenë rreth tri metra e gjerë dhe e shtruar me kalldrëm. Te kthesa në fund të fshatit ka qenë një pikë pushimi për karvanet. Përroi i Madh kalohej me anën e një ure 15 metra të gjatë, e ndërtuar me gurë të lidhur më llaç. Ura është shkatërruar në vitin 1962 nga reshjet e shumta që kanë rënë atë vit. Fshati ndahet në pesë lagje, të cilat janë emërtuar sipas fiseve që banonin në to. Në qendër të fshatit gjendej shkolla Normale , kisha e Shën Mëhillit, rrapi, kroi etj. Në Qestorat ka pasur tetë kisha, të cilat janë dëmtuar ose shkatërruar. Kisha e Shën Mëhillit  është shkatërruar nga themelet dhe me traktor e hodhën në përrua. Kisha "Fjetja e Hyjlindëses" gjendet pranë varrezave të fshatit. Është ndërtuar në vitin 1862 . Qestorati i ka dhënë kombit shumë figura të ndritura. Prej tyre më i spikaturi është Koto Hoxhi .

Saraqinishta shtrihet në shpatin perëndimor të malit të Lunxhërisë, në lartësinë rreth 720 metra nga niveli i detit. Fshati kufizohet nga ana lindore me kreshtën e malit të Lunxhërisë, ndërsa nga juglindja me Stegopulin. Nga jugu kufizohet me Suhën. Saraqinishta zë një sipërfaqe prej 1600 hektarësh. Fshati ka qenë pjesërisht pyll me lisa të lartë dhe pjesërisht, tokë bujqësore. Nëpër shpatet e malit ka kullota të pasura verore. Saraqinishta dallohet për mikroklimën e shëndetshme. Shkëmbinjtë në truallin e fshatit janë të shumëllojshëm. Nën majën e Kakesë është një shkëmb konglomerat masiv i oligocenit të mesëm, që quhet Guri i Gjatë.

Sipas regjistrit osman të viteve 1431-1432, fshati ka pasur 16 shtëpi. Sipas regjistrimit të vitit 1908, ka pasur rreth 323 banorë. Në vitin 1950 në fshat u vendosën familjet e para të etnisë arumune, të cilat sot përbëjnë rreth 60% të popullsisë. Në vitin 1926 fshati ka qenë i populluar nga 270 banorë, ndërsa nga regjistrimi i vitit 2005 rezulton se popullsia ka zbritur në 197 banorë .

Në administrimin e fshatit kanë qenë manastiri i Shën Mërisë në Spile, kisha e Shën Kollit në Spile  dhe kisha e Shën Kollit . Manastiri i Spilesë shtrihet në të djathtë të rrjedhës së Përroit të Madh, në një tarracë nën shkëmbin e Spilesë, në një lartësi rreth 975 metra nga niveli i detit. Manastiri është ndërtuar në shekullin XVI me kontributin e arkondëve të Saraqinishtës .

Në kohën e Ali Pashë Tepelenës, nëpër Saraqinishtë kalonte udha e karvaneve, e cila e lidhte atë me Qestoratin. Në vijim, udha kalonte në Tranoshishtë-Krinë dhe të shpinte në Suhë. Udha ka qenë e shtruar me kalldrëm e me kanale anësore për të kulluar ujërat e shiut. Për të kaluar në anën tjetër të Përroit të Madh shërbente një urë dhjetë metra e gjatë, e cila ishte ndërtuar me gurë e llaç. Ura u shkatërrua në vitin 1962 .

Selcka shtrihet në dy krahët e përroit të Selckës. Fshati kufizohet nga ana lindore me kreshtën e malit të Rapovicës, ndërsa nga jugu me lumin e Suhës. Nga veriu kufizohet me majën e Spilesë, ndërsa nga perëndimi, me Stegopulin. Selcka zë një sipërfaqe të përgjithshme prej 1400 hektarësh. Në shpatet dhe kreshtat e maleve hasen dukuri karstike. Shtrati i përroit të jep përshtypjen e një kanioni. Mbi fshat gjendet një shkëmb masiv, që quhet Kunji.

Lumi i Selckës e ndan fshatin në dy lagje. Mbi lartësinë 800 metra nga niveli i detit rriten pyje dushku. Përroi i Selckës mbledh ujërat e Rapovicës dhe i derdh në lumin e Suhës. Sipas regjistrit osman të sanxhakut të Shqipërisë, në vitet 1431-1432 fshati ka pasur 20 shtëpi, ndërsa sipas regjistrit të vitit 1908, popullohej prej 447 banorësh. Selcka ka pasur dy kisha: kishën e Shënepremtes  dhe kishën e Shën Kollit . Në vendin e quajtur Tabor ka pasur tri paraklise: Shën Vasili, Shën Maria dhe Shën Mitri, prej të cilave kanë mbetur vetëm gërmadhat . Selcka i ka dhënë kombit figura të shquara. Prej tyre mund të veçojmë shkrimtarin Gaqo Bushaka .

Stegopuli shtrihet në shpatin perëndimor të malit të Lunxhërisë, në lartësinë rreth 715 metra nga niveli i detit. Fshati kufizohet nga lindja me Selckën, ndërsa nga perëndimi, me kodrën e Murrizit. Nga jugperëndimi, me lumin e Suhës, ndërsa nga veriperëndimi, me përroin e Dhjavolotipës. Sipërfaqja e përgjithshme e Stegopulit është 1110 hektarë. Bimësia e Stegopulit përbëhet nga shkurret. Pyjet e dushkut gjenden në lartësinë deri në 1600 metra; kullotat dimërore gjenden në lartësinë nën 800 metra; kullotat verore gjenden në mjedisin e pyjeve .

Udhët e fshatit janë të shtruara me kalldrëm dhe anash kanë vijën e kullimit të ujërave. Në anën veriperëndimore të fshatit kalon përroi i Kozhakut, i cili është 3.2 kilometra i gjatë. Sipas regjistrit osman të viteve 1431-1432, fshati ka pasur 29 shtëpi, ndërsa sipas regjistrimit të vitit 1908, banohej prej 344 banorësh. Në mes të fshatit është kisha e Shën Spiridhonit. Mendohet të jetë ndërtuar në vitin 1871 . Manastiri i profetit Ilia në Stegopul gjendet në veri të fshatit. Sipas studiuesit Mihail G. Tritu, manastiri është ndërtuar rreth vitit 1620 ; ndërsa Pulica,duke u mbështetur në mbishkrimin mbi portën e hyrjes së naosit, mendon për vitin 1624 .

Suha gjendet në skajin jugor të krahinës së Lunxhërisë, në lartësinë rreth 437 metra nga niveli i detit. Në anën veriore, fshati kufizohet me Stegopulin, ndërsa nga ana jugore, me lumin e Suhës . Për të kaluar lumin e Suhës, dikur shërbente Ura e Zonjës, e cila është shpallur monument kulture . Nga lindja, kufizohet me Labovën e Poshtme, ndërsa nga perëndimi kufizohet me kreshtat e kodrave në të majtë të përroit të Latovishtës. Fshati zë një sipërfaqe të përgjithshme prej 1200 hektarësh.

Suha është fshat fushor. Rruga automobilistike e ndan atë në katër lagje. Qendra e fshatit është Mesohori. Sipas regjistrit osman të viteve 1431-1432, fshati ka pasur 32 shtëpi, ndërsa sipas regjistrit të vitit 1908, Suha banohej nga 198 banorë. Suha ka qenë pikë strategjike, sepse në të kalonte aksi rrugor Libohovë-Suhë-Saraqinishtë-Tranoshishtë-Qestorat-Dhoksat-Këllëz, që dilte në fushë në aksin Gjirokastër-Erind-Çajup-Zhej. Kjo udhë është ndërtuar prej Ali Pashë Tepelenës, gjatë viteve që ka sunduar në pashallëkun e Janinës. Për të siguruar kalimin nëpër grykën e Selckës, Ali Pashë Tepelena në vendin e quajtur Tabor; ngriti karakollin, që ishte një pikë kontrolli e fortifikuar. Ka qenë një ndërtim i thjeshtë prej guri, që shërbente si banesë dhe si pikë vrojtimi për rojet. Në Suhë janë dy kisha: kisha e Shën Gjergjit në varrezat e fshatit dhe kisha e Shënepremtes.

Tranoshishta shtrihet në Lunxhërinë e Poshtme, në lartësinë mesatare 575 metra nga niveli i detit. Fshati kufizohet nga lindja me luginën e përroit të Tranoshishtës, ndërsa nga veriu me Saraqinishtën. Nga ana veriperëndimore kufizohet me luginën e Përroit të Madh. Tranoshishta zë një sipërfaqe prej 230 hektarësh. Tranoshishta është e privilegjuar përsa i përket pasurisë ujore. Burimet e ujit dalin rrëzë humnerës në lartësinë 470 metra. Pjesa më e madhe e sipërfaqes së fshatit është e zhveshur nga bimësia drusore, me përjashtim të luginës së përroit, ku ka rrepe të lartë. Rrapi qindravjeçar, që gjendet në qendër të fshatit është shpallur monument natyre. Ai është 53 metra i lartë. Perimetri i trungut është mbi 9 metra. Sipas të dhënave të regjistrit osman të viteve 1431-1432, fshati ka pasur 36 shtëpi, ndërsa sipas regjistrit të vitit 1908, banohej nga 72 banorë. Tranoshishta është vendbanim i tipit të pllajës . Në Tranoshishtë të Lunxhërisë gjendet kisha e Shën Mërtirit . Gjithashtu ka qenë edhe kisha e Shën Minait, e cila është shkatërruar tërësisht .

Vendbanimet e Rrëzës së Odries. Andon Poçi gjendet në krahinën e Lunxhërisë në njësinë e quajtur Rrëza e Odries. Është në rrëzë të një sheshimi tarracor të lumit Drino. Fshati ka marrë emrin e dëshmorit me origjinë vllahe, Andon Poçi . Ai është ndërtuar rreth vitit 1950 dhe banohet kryesisht nga vllehët. Fshati është vendosur në pllajë dhe ka lartësinë mesatare rreth 195 metra nga niveli i detit. Nga ana jugore dhe juglindore Andon Poçi kufizohet nga përroi i Fukuçarëve, nga ana perëndimore kufizohet me lumin Drino, ndërsa nga veriu kufizohet me kreshtat e kodrave të përroit të Hundëkuqit. Në anën lindore kufizohet me Labovën e Vogël. Fshati zë një sipërfaqe të përgjithshme prej 11 hektarësh . Fshati është i varfër në burime ujore, por i pasur me ujëra nëntokësore.

Hundëkuqi shtrihet në anën e djathtë të luginës së Drinos. Nga veriu kufizohet me Tërbuqin, ndërsa nga perëndimi me lumin Drino. Nga lindja kufizohet me Labovën, ndërsa nga jugu me përroin e Hundëkuqit. Fshati zë një sipërfaqe të përgjithshme prej 729 hektarësh. Sipas regjistrit osman të vitit 1908, Hundëkuqi ka pasur rreth 180 banorë të krishterë. Fshati është quajtur Hundëkuq në kohën e Çelo Picarit. Në Hundëkuq ka ekzistuar kisha e “‘Fjetja e Tërëshenjtës”, e cila është shkatërruar tërësisht .
Labova shtrihet në shpatin verior të malit Bureto, në lartësinë 529 m nga niveli i detit. Nga lindja kufizohet me Hllomonë, ndërsa nga perëndimi me lumin e Suhës. Në anën jugore kufizohet me Libohovën, ndërsa nga ana veriore me Stegopulin. Tokat dhe shtëpitë e fshatit janë rrëzë malit të Buretos, në një reliev të thyer malor, i veshur me pemë frutore dhe drurë të tjerë. Labova shquhet për pyjet e dushkut. Është e pasur, gjithashtu me kullota të shumta dimërore dhe verore. Kullotat e shumta kanë ndikuar në zhvillimin e blegtorisë. Labova e Kryqit ka dy lagje, lagjja e sipërme ose Panohora dhe lagjja e poshtme ose Katohora, të cilat janë rreth 20 minuta larg njera-tjetrës. Ata që banonin në lagjen e sipërme kishëroheshin në manastirin e Shën Thanasit. Vite më vonë, në lagjen e sipërme u ndërtua kisha e Shën Mëhillit. Banorët e lagjes së poshtme të fshatit kishëroheshin në kishën e Shën Mërisë. Kisha “Lindja e Hyjlindëses” në Labovë është ndërtuar në vitin 551 nga perandori bizantin Justiniani I . Në kishë gjendej një copëz druri nga kryqi i Krishtit, e cila ishte sjellë në vitin 559 prej Kostandinit nga Labova, bashkëpunëtor i ngushtë i perandorit Justinian . Në Labovë kanë qenë manastiri i Shën Gjergjit , si edhe rreth 15 konizma .

Në Labovë kultivohen perimet, vreshtat, frutat etj. Fshati shquhet për kultivimin e arrave. Tokat nga rrëza e malit Bureto  deri në Argofole mbillen me drithëra, grurë, misër dhe thekër. Në Nisua dhe në Argofole kishte derra të egër dhe sorkadhe. Nëpër pyje kishte ujqër, dhelpra, kunadhe, lepuj të egër etj . Sipas regjistrit osman të vitit 1431, Labova e Madhe kishte 119 shtëpi, ndërsa Labova e Vogël kishte 64 shtëpi. Labova e Madhe quhet ndryshe edhe Labova e Zhapës, në kujtim të bamirësve Kostandin dhe Vangjel Zhapa . Udha kryesore e fshatit Labovë e Madhe fillon nga Tërbuqi dhe Hormova, kalon mbi Shën Thanas, në përroin e Malajve, poshtë kishës së Shën Trifonit dhe zbret në Labovën e Vogël. Labovitët kanë lënë gjurmë në historinë e kombit shqiptar. Ndër më të spikaturit ka qenë Vangjel Meksi .
Tërbuqi shtrihet në rrëzë të shpatit perëndimor të malit të Strakavecit, në lartësinë 475 metra nga niveli i detit. Nga veriu Tërbuqi kufizohet me Tepelenën, ndërsa nga jugu kufizohet me Labovën. Në perëndim kufizohet me luginën e Drinos, ndërsa nga lindja me kreshtën e malit. Fshati zë një sipërfaqe prej 51 hektarësh.

Tërbuqi është i pasur me ujëra. Burimet gjenden kryesisht 500 metra nga niveli i detit. Fshati ka katër burime: tri prej tyre janë mbi fshat, i katërti, në anën veriperëndimore. Tërbuqi është fshat i krahinës së Odries, por dikur ka qenë njësi administrative e rrethit të Tepelenës. Sipas regjistrit osman të vitit 1908, fshati bënte pjesë në kazanë e Tepelenës dhe kishte 185 banorë të krishterë . Rreth dhjetë minuta larg nga fshati gjendet manastiri i Shën Mërisë. Kisha e manastirit është ndërtuar më 1864 me shpenzimet e Vangjel Zhapës . Të ardhurat vjetore të manastirit kanë qenë 100 lira, prej të cilave 50 qenë nga fondet e Vangjel Zhapës .

Flora dhe fauna e krahinës. Flora e Lunxhërisë është kryesisht me shkurre dushku dhe pjesërisht nga bredhi. Shkurret janë dy llojesh: shkurre mesdhetare me gjelbërim të përhershëm, si gjineshtra, si edhe shkurre gjetherënëse, si shkoza, driza dhe murrizi. Nëpër luginat e përrenjve rriten rrepet. Shkurret gjenden në lartësinë 200 metra - 400 metra nga niveli i detit. Sipërfaqen më të madhe në zonën pyjore e zë dushku, i cili rritet deri në lartësinë 1000 metra nga niveli i detit. Llojet kryesore të drurëve janë lisi dhe qarri; haset edhe krekëza. Në hapësirat e tjera, sidomos në përroin e Tranoshishtës, në Ladovishtë dhe përreth Saraqinishtës, rriten edhe lloje të tjera drurësh, si frashëri, panja me gjethe të gjerë, plepi, vidhi etj. Nga shkurret mesdhetare në këtë mjedis hasen; kullumbria, qelbësi, cërmedelli, lofata, thana, lajthia etj. Pjesa më e madhe e territorit është me lëndina me lule shumëngjyrëshe dhe me kullota të pasura. Në malin e Odries, në lartësinë rreth 1500 metra nga niveli i detit rritet bredhi.

Krahina e Lunxhërisë është e pasur me drurë frutorë: fiq, arra, dardha, qershi, kumbulla dhe mana. Nga kafshët e egra mund të veçojmë ujkun, çakallin, dhelprën dhe kunadhen. Shpendët grabitqarë janë skifteri, bufi dhe gjeraqina. Shpendë të tjerë janë harabelat, laraskat, sorrat, mëllenjat, gushëkuqet, bishtatundësit, pëllumbat e egër etj. Nëpër pyje ka derra të egër. Nga kafshët shtëpiake mund të përmendim delen, dhinë, lopën, njëthundrakët (kali, gomari dhe mushka). Banorët mbajnë edhe pula dhe bletë.

Shpellat gjenden nëpër shkëmbinj gëlqerorë me çimentim të dobët dhe janë pjesë përbërëse e florës së krahinës së Lunxhërisë. Ato janë formuar si rezultat i veprimtarisë tretëse të ujërave. Shpellat e krahinës së Lunxhërisë janë: shpella e Spilesë, shpella e Nokovës dhe shpella e Dokos.


Historiku i gërmimeve arkeologjike në luginën e Drinos.

Monumentet arkeologjike të luginës së Drinos kanë tërhequr vëmendjen e udhëtarëve dhe të arkeologëve, qofshin këta shqiptarë por edhe  të huaj. Janë përshkruar rrënoja prej udhëtarëve të huaj, si Fransua Pukëvil,  Uilliam Martin Lik,  Henri Holand,  Johan Georg von Hahn  dhe Isamber . Ndonëse përshkrimet e tyre janë të sipërfaqshme, gjithsesi paraqesin interes, sepse ata janë pararendësit që na bëjnë me dije rreth rrënojave arkeologjike të luginës së Drinos. Në gjysmën e parë të shek. XIX, luginën e Drinos e ka vizituar L. Ugolini, shënimet e të cilit janë disi më të plota .

Gërmimet e para në rrënojat e kalasë së Jermës janë kryer në prag të Luftës së Parë Botërore, në vitin 1913, prej arkeologut grek Evangelidhit, duke përfituar prej pushtimit të Gjirokastrës nga ushtria greke. Evangjelidhi  gjeti gjurmë djegiesh, që dëshmonin për shkatërrimin e qytetit antik nga ushtria e konsullit romak, Paul Emili në vitin 167 para Krishtit. Evangjelidhi ka lënë vetëm një raport të shkurtër, që nuk shoqërohet me ndonjë skicë a ilustrim përkatës. Shënimet më të hollësishme i atribuohen arkeologut anglez, Nikolas Hamond, i cili ka udhëtuar nëpër viset e Epirit rreth vitit 1930. Ndër të tjera, Hamondi  përshkruan pozicionin gjeografik të kalasë së Jermës, duke u përqendruar te muret rrethuese dhe te kullat. Ai ka bërë, gjithashtu studime të shumta për tumat e Dropullit si dhe rreth qendrave arkeologjike të Epirit.
Arkeologët shqiptarë, S. Islami, H. Ceka, S. Anamali kanë kryer ekspedita shkencore në luginën e Drinos. F. Prendi ka kryer gërmime arkeologjike në tumat e Dropullit të Sipërm , ndërsa Dh. Budina ka zbuluar tumat e Çepunës dhe të Kardhiqit . Gërmime arkeologjike për evidentimin dhe zbulimin e Antigonesë janë kryer nga Dhimosten Budina ndërmjet viteve (1966-1970). Rezultati i tyre erdhi në verën e vitit 1969. Duke bërë gërmime në rrënojat e një banese, u zbuluan 14 tesera prej bronzi, në të cilat shkruhej ΑΝΤΙΓΟΝΕΙΩΝ “Antigoneon” .

Në teatrin e Sofratikës gërmiment arkeologjike kanë filluar në vitin 1970 nga Apolon Baçe. Pas një ndërprerjeje disavjeçare, rinisën gërmimet arkeologjike në Antigone në vitin 2005, nga një ekspeditë shqiptaro-greke, e cila drejtohej nga Dhimitër Çondi dhe Kosta Zaho. Në vitin 2006, arkeologët Skënder Muçaj dhe Elio Hobdari kryen gërmime në Bregun e Melanit,  ndërsa në vitin 2008 në Sofratikë u bënë gërmime nga arkeologët e Institutit të Arkeologjisë të Akademisë së Shkencave, si  dhe ata të Universitetit të Maceratës . Qendrat arkeologjike në luginën e Drinos janë zbuluar në saje të ekspeditave kërkimore sistematike si dhe nga zbulime të rastësishme .

Lugina e Drinos është e pasur me vendgjetje arkeologjike.Atojane, rrënojat dhe muret antike të Selos në Dropullin e Sipërm, manastiri dhe teqeja bektashiane në Melan, rrënojat dhe teatri antik të Hadrianopolit në Sofratikë të Dropullit të Poshtëm, Antigonea, qyteti i Pirros së Epirit në Lunxhëri, kështjellat e Gjirokastrës, Labovës së Kryqit, Libohovës, Paleokastrës, Kardhiqit, Zhulatit, rrënojat e kalasë së Leklit, në afërsi të Tepelenës, në veri të luginës së Drinos etj.

Nga gërmimet arkeologjike në luginën e Drinos konstatohen disa tipe vendbanimesh, të cilat u takojnë periudhave prehistorike dhe historike: periudhës paleolitike e mezolitike, periudhës së bronzit dhe të hekurit, periudhës helenistike, periudhës së sundimit romak, periudhës së antikitetit te vonë, periudhës së mesjetës dhe asaj osmane. Zbulimi i këtyre vendbanimeve ka plotësuar hartën arkeologjike të luginës së Drinos







 
KREU 1




KUADRI HISTORIK I LUGINËS SË DRINOS


Historia mesjetare e Epirit, nga shkaku i mungesës së dokumenteve është mjaft e errët. Mungesën e dokumenteve deri diku e mbulojnë kronikat e ndryshme, që janë ruajtur në institucionet fetare. Vlerësimi i të dhënave të dokumenteve përbën detyrë të kërkimeve shkencore për ndriçimin e errësirës mesjetare.

Për organizimin kishtar kemi shfryëzuar kodikët, të dhënat nga letërkëmbimet e kohës, si edhe të dhëna të tjera burimore lokale. Në studimin tonë kemi shfrytëzuar burimet që na jep Kronika e Dropullit, si edhe disa nga kodikët e mitropolisë së Gjirokastrës, që ruhen në Arkivin Qendror të Shtetit, në Fondin Nr. 139 , kodikun e kishës “Murtilla” të Delvinës  etj. Në faqet e kodikëve gjejmë marrëveshjet e esnafëve dhe letrat patriarkale, që kanë të bëjnë me çështje administrative të dioqezës, të dhëna për ndërtimin e kishave dhe te manastireve, lejet për martesat dhe divorcet, kontratat e martesave, testamentet, zgjidhjet e debateve ligjore, aktet e ndërmjetësimit, aktet që konfirmonin shlyerjen e borxheve etj. Në kodikë regjistrohen shkrime patriarkale, të cilat u referohen çështjeve administrative të mitropolive, si psh. përcaktimi i juridiksionit të peshkopëve, si dhe enciklika pastorale të tyre. Nëpër kodikët e mitropolive janë të regjistruara memorandumet e zgjedhjes, dorëheqjes dhe betimet e besnikërisë së mitropolitëve .

1. a. Kodiku i Dositeut. Të dhëna të rëndësishme në lidhje me ndërtimin e objekteve të kultit në luginën e Drinos kemi në kodikun e Gjirokastrës, që ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit . kodiku quhet ndryshe “Kodiku i Dositeut”, sepse është hartuar në kohën e fronëzimit të Dositeut,  episkop i Drinopojës dhe Gjirokastrës. Kodiku përfshin periudhën kohore prej vitit 1760 deri në vitin 1858. Regjistrimi i parë sinoptik i kodikut është bërë në vitin 1915 nga Panajotis Pulicas, i cili në atë kohë ishte dërguar në Gjirokastër si gjykatës. Pulica u njoh me kodikun nga Mitropoliti i Drinopojës dhe Gjirokastrës, Vasil Papahristu. P. Pulica pasi e studioi kodikun arriti ta botonte në vitin 1930 . Puna e tij është përshkrimi më i saktë i historisë së shek. XVIII. Kodiku hedh dritë mbi aspekte të ndryshme fetare, sociale, arsimore, administrative dhe juridike të Gjirokastrës. Aktet e shkruara në “Kodikun e Dositeut” reflektojnë kompetencat dhe privilegjet që gëzonin primatët e krishterë, përsa u përket çëshjeve të administrimit kishtar. Kompetencat qenë dhënë nga vetë Sulltani nëpërmjet berateve.

1. b. Kodiku nr. 2 i manastireve. Të dhëna të rëndësishme në lidhje me ndërtimin e manastireve në luginën e Drinos kemi në kodikun nr. 2 të manastireve, i cili daton në vitin 1867 dhe përmban 278 faqe. Përmbajtja e kodikut është: manastiri i Taksiarkëve në Derviçan, faqe 1-18; manastiri i Ungjillëzimit në Vanistër, faqe 19-39; manastiri i profetit Ilia në Jergucat, faqe 42-52; manastiri i Ravenës në Kalogoranxi, faqe 61-63; manastiri i Drianos, faqe 69-84; manastiri i Hormovës, faqe 115-119, manastiri i Cepos, faqe 123-129; manastiri i Shpërfyryrimit në Çatistë, faqe 161-172; manastiri i Mingulit, faqe 173-188 etj .

1.c. Korespodenca e mitropolisë me fshatrat. Ky kodik, i shkruar me shkrim dore në greqishten bizantine përmban; shkresa të dala nga mitropolia, procesverbale të gjykatave kishtare, procesverbale të mbledhjeve të mitropolisë, procesverbale të Këshillit Kishtar Miks, tapi mbi pasuritë kishtare, të ardhurat nga kurorëzimet, korrespodenca me klerin, llogaritë e manastirit të Derviçianit, llogaritë e manastirit të Cepos, çertifikata të kurorëzimeve dhe shkurorëzimeve, indeksin e kodikëve etj .

1.d. Kodiku i kishës “Murtilla” të Delvinës. Kodiku fillon në vitin 1635 dhe mban numrin rendor XVII. Pra, përpara tij ka pasur edhe 16 kodikë të tjerë, të cilët kanë humbur. Ndër të tjera, kodiku përmend kishat kryesore, ato që janë shkatërruar si edhe ato që janë krhyer në xhami ose teqe. Të dhëna të rëndësishme në kodik gjejmë për islamizimin e zonës. Kodiku vijon me listën e titullarëve që kanë qenë në episkopatën e Delvinës . Kodiku i kishës “Murtilla” të Delvinës njeh dy transkriptime dhe dy botime. Transkriptimi i parë është bërë në vitin 1835 prej Konstandin Manarit , ndërsa transkriptimi i dytë i kodikut është bërë nga Perikli Bamiha .

1.dh-Kronika e Dropullit. Kronika e Dropullit (Το χρονικο της Δροπολης) ka pasur disa botime. Së pari është botuar në vitin 1821 nga Pukëvili ; në vitin 1871 është botuar nga Athanasios Petridhi ; më 1906; nga Nikolaos Mistiakidhis  dhe në vitin 1913 nga
Dh. Evangjelidhis . Për të vërtetën historike të Kronikës së Dropullit kane shkruar edhe Zoto Molosi dhe Evllogjio Kurilla . Duke analizuar të dhënat që na japin arrijmë në përfundimin se kronisti anonim i Kronikës së Dropullit, si një nëpunës i lartë i Episkopatës së Drinopojës jep mjaft të dhëna nga arkivi i episkopatës.

Burimet dokumentare mesjetare janë të pakta si per arsye te  rrethanave historike që ka kaluar vendi ynë gjatë shekujve. Ndër burimet dokumentare janë edhe ato epigrafike. Materiali epigrafik me kalimin e kohës ka ardhur duke u pakësuar. Për këtë kanë influencuar luftërat e shpeshta, pushtimet e huaja etj. Prej faktorëve të sipërpërmendur janë zhdukur njëherë e përgjithmonë mjaft monumente të rëndësishme e bashkë me to edhe materiali epigrafik që bartnin. Në dëmtimin e materialit epigrafik ka influencuar edhe pakujdesia e njerëzve që kujdeseshin për kishat. Në shumë raste mbishkrimet janë mbuluar me suva, ose janë lyer me gëlqere. Kanë ndikuar edhe materialet e dobëta të ndërtimit ose të pikturimit të kishave e shumë faktorë të tjerë. Mbishkrimet kishtare japin të dhëna rreth ndërtimit, rindërtimit, pikturimit ose ripikturimit të kishave, rreth ktitorëve, piktorëve e mjeshtërve të ndërtimit të kishave. Japin të dhëna rreth klerikëve dhe laikëve, vendas ose të huaj, që kanë administruar institucionet fetare në kohë të ndryshme . Të dhëna të rëndësishme gjejmë edhe në librin e Pulicës , i cili ka botuar 175 mbishkrime të kishave të mitropolisë së Drinopojës.

Gjithashtu ne  kemi shfrytëzuar edhe  të dhënat që japin fermanët e ndryshëm osmanë, që ruhen në Arkivin Qendror të Shtetit . Me anën e tyre mësojmë për emërimet dhe çemërimet e funksionarëve të lartë të administratës vendore, të komandave ushtarake etj. Interesant është fakti se nga 45 fermanë që ruhen në Arkivin Qendror të Shtetit, 7 prej tyre bëjnë fjalë për mbrojtjen e interesave të të krishterëve. Një ferman që daton në vitin 1691, sulltani i drejtohet spahinjve për të ndaluar marrjen e taksave në mënyrë arbitrare priftërinjve të kishës së Delvinës. Në një ferman të vitit 1699, sulltani i drejtohet prefektit dhe kadiut të Delvinës për të marrë masat e duhura ndaj atyre që kanë ndërhyrë në pronat e kishës. Fermani sulltanor i vitit 1701 urdhëron për njohjen e të drejtave të zotërimit të pronave priftërinjve të kishës së Delvinës etj.

Për të pasur një kuadër historik sa më të qartë në studimin tonë kemi bërë një ndarje kronologjike sipas periudhave historike. Periudha bizantine, e cila fillon në vitin 330 me saksionimin e lirisë së besimit nga Kostandini i Madh dhe përfundon më 1453 me rënien e Kostandinopojës. Periudha pasbizantine, që fillon më 1453 dhe përfundon në shek. XVIII.



1.1 PERIUDHA BIZANTINE (330 - 1453)

Në vitet e mbretërimit të Kostandinit të Madh, të krishterët u lejuan ta ushtronin lirshëm besimin e tyre. Konstandini u takua me Liçinin në Milano në vitin 313. Dy perandorët nxorën një dekret, me anën e të cilit të krishterëve u jepej liria e besimit. Eusebi i Çesaresë te “Historia e Kishës” (libri i X, kreu V), flet për ediktin e Milanos . Çdo paragraf i Ediktit të Milanos ishte i frymëzuar nga parimet e barazisë dhe tolerancës fetare. Kostandini ishte i bindur se dekreti i tij do t’i sillte popullit paqe dhe lumturi. Me ediktin e Milanos ai dekretoi jo vetëm lirinë e besimit të krishterë, por i dha klerit privilegjin që gëzonte edhe kleri pagan, për të mos paguar taksa. Gjithashtu i përjashtoi kishat edhe  nga tatimet duke ua kthyer pronat e konfiskuara dhe u njohu të drejtën të pranonin pasuri të patundshme në formë dhurate. Dëmshpërbleu gjithë të krishterët, që kishin pasur dëme materiale nga persekutimet dhe riktheu në funksionet publike ata që ishin shkarkuar për shkakun se qenë të krishterë. I dha kishës disa privilegje: të lironte skllevërit dhe u dha të drejtën episkopëve të gjykonin të krishterët sipas ligjit. Dekretoi ditën e dielë si ditë pushimi në gjithë perandorinë. Ai hoqi dënimin me vdekje në kryq dhe ndaloi luftimin e gladiatorëve. Inkurajoi institucionin e familjes, duke i hequr të drejtën  babait (pater familias), që të vriste ose të shiste fëmijët e tij. Kufizoi divorcin, duke dënuar kurorëshkeljen e duke ligjëruar të drejtat e trashëgimisë. Gjithashtu hoqi ligjet e vjetra të nxjera për ata që qenë të pamartuar, me qëllim që të nxiste monakizmin, dhe akordoi dhurata për virgjëreshat e konsakruara, të cilat i respektonte etj .

Nga vitet apostolike deri në vitin 731, Kisha e Ilirisë Lindore ishte në varësinë e Vikariatit Romak të Selanikut. Mitropoliti i Selanikut kishte titullin kryeepiskop dhe varej nga Kisha e Romës . Dioqeza e Drinopojës ka ekzistuar përpara Sinodit III Ekumenik të vitit 431. Në Sinod ka marrë pjesë episkopi i Drinopojës, Eutiku. Në atë kohë dioqeza e Drinopojës ka qenë nën juridiksionin e mitropolisë së Nikopolit. Rezidenca e peshkopit të Drinopojës ishte në qytetin e Hadrianopojës, i cili ka qenë një nga dymbëdhjetë qytetet e Epirus Vetus . Studiuesi Aleksandër Meksi e përcakton vendndodhjen e rezidencës së peshkopatës së Drinopojës në afërsi të Teqesë së Melanit, ndërsa teologu Dhimitër Beduli pohon se peshkopata e ka pasur rezidencën diku ndërmjet fshatrave Goricë dhe Terihat të Dropullit të sotëm. Kisha katedrale e kësaj episkopate i ishte kushtuar Metamorfozës së Shpëtimtarit. Episkopi i Drinopojës, Ypati në vitin 516, ka marrë pjesë aktive në Sinodin lokal të Epirit. Rreth vitit 516, qyteti i madh i Drinopojës u shkatërrua prej sulmeve të gotëve dhe qendra episkopale kaloi në Kladianë dhe më vonë. në Kardhiq. Kisha katedrale ishte ajo e Shën Kollit, në manastirin e Cepos .

Në kohën e Justinianit të Madh (527-565), dymbëdhjetë burra të zgjedhur drinopojas dhe dymbëdhjetë burra të zgjedhur kaonas shkuan në Kostandinopojë. Perandori Justinian  i priti mirë, duke ju dhënë atyre grada dhe poste. Në krahinën e tyre dërgoi komandantin e gardës, Aleksandrin, për të qeverisur Thesprotinë, Finiqin, Himarën dhe deri në Vlorë dhe Berat. Justiniani ka ndërtuar dhe meremetuar në Epir rreth 44 fortifikata, duke përfshirë kalanë e Durrësit dhe atë të Kaninës. Fortifikimet u ndërtuan për të përballuar dyndjet dhe sulmet barbare të shek. V-VI .

Në shek. VI, perandori Justinian I (527-565) pasi e rikonstruktoi tërësisht qytetin e Hadrianopolit në Epirus Vetus, i vuri emrin e tij. Justinopoli përmendet në Tabula Peutingueriana . Gjithashtu ai ndërtoi kishën e Shën Marisë në Labovën e Kryqit, ku sipas traditës thuhet se Justiniani i dhuroi kësaj kishe një pjesë nga kryqi i Krishtit . Kisha ishte nën vartësinë e Patriarkanës së Kostandinopojës . Vetëm lagjja e sipërme, e cila përkonte me enorinë e kishës së Shën Athanasit ishte në juridiksionin e kryepeshkopit të Drinopojës .

Me vdekjen e Justinianit të Madh, pasardhësi i tij, Justini II (565-578) nuk emëroi në ato vise një qeveritar të mirë. Atëhere tre burra të shquar Argjiri, Kollori dhe Hrisodhali u morën me qeverisjen e krahinës. Pasi ranë dakord, ata i ndanë zotërimet në tri pjesë. Në vitin 568 Argjiri ka hedhur themelet e kalasë së Gjirokastrës, ndërsa vëllai i tij, Kollori, ka hedhur themelet e kështjellës në kodrën e Kordhocës . Gjithashtu ai ndërtoi edhe manastirin e Shën Mërisë të Koshovicës. Hrisodhaloi ndërtoi një kështjellë në këmbët e malit Pilaku (malit të Labovës). Juridiksioni i zotërimit të tij shtrihej nga Delvinaqi deri në ngushticën e lumit të Suhës, d.m.th., zotëronte krahinën në bregun e djathtë të lumit Drino, pra, Pogonin dhe Rrëzën.

Pasardhës i Justinit II ka qenë perandori Tiber (578-582). Drinopojasit dërguan një përfaqësi tek ai dhe i treguan për shkatërrimin e Drinopojës nga të huajt. Perandori thirri Argjirin në Kostandinopojë, duke e porositur të qeveriste me shprestari dhe drejtësi. Perandori i caktoi atij detyrimin, që të paguante çdo vit në thesarin perandorak 20 mijë monedha të florinjta dhe të mbante tepricën e haraçit në rezervë, me qëllim që të plotësonte nevojat e vendit në rast lufte. Taksat e Kaonisë dhe të Drinopolit, përfshirë edhe Titopolin (Tepelenën) arrinin në 80 mijë monedha të florinjta. Argjiri ndërtoi në kështjellë dhe një kishë kushtuar Pandokratorit, në bazë të një dekreti perandorak. Përveç kësaj, ndërtoi edhe një kishë tjetër të Shën Mërisë.

Vendi qëndroi në paqe deri në mbretërimin e Kostandinit IV Pogonatit (668-685). Ky perandor, duke dëgjuar se në malin e Sopotit gjendeshin 12 qela asketësh, urdhëroi të ndërtohej një kishë e vogël, por shumë e bukur në Gurin e Lartë, duke i dhënë asaj privilegje të shumta. Ai vendosi që panairin e madh i cili bëhej në Lunxhat, të zhvendosej në pjesën e Kaonisë në vendin e quajtur Pogon (që përkonte me emrin e perandorit) .

Njerëzit kaluan vite në paqe deri në kohën e mbretërimit të Leonit II Izauri (715-717), i cili duke qenë ikonoklast urdhëroi të shkatërroheshin ikonat . Kur degjuan këto urdhera,  të krishterët u revoltuan dhe vranë të dërguarit e perandorit. Pas kësaj, Leoni urdhëroi të masakroheshin 40 pengjet që ia kishin dërguar atij. Pas kësaj ngjarjeje, vendet në fjalë mbetën në revoltë, deri në ardhjen në fuqi të Leonit IV Kozarit (775-780) dhe gruas së tij, Irinit. Me vdekjen e Leonit IV, gruaja e tij, në rolin e regjentes  së bashku me Patrikun Ekumenik, Tarasin, thirrën në Nikea më 787, Sinodin VII Ekumenik  dhe i dhanë zgjidhje çështjes së ikonave. Epirotët, të informuar për shprestarinë e perandorëve rendën tek ata me dhurata, me qëllim që të tregonin besnikërinë ndaj tyre. Ata do të vazhdonin të paguanin taksat vjetore, të cilat qenë vendosur sipas një dekreti të artë, deri në vitet e mbretërimit të Aleks Komnenit (1081-1118) .

Në atë kohë, Aleks Komneni gjendej në Epir, duke luftuar me normandët. Aleksi shfuqizoi dekretet e mëparshme perandorake. Kur u kthye në Kostandinopojë, urdhëroi të paraqiteshin përfaqësues nga krahinat që qenë në administrimin e tij. Drinopojasit dërguan tek ai kryepeshkop Metodin. Bashkë me të shkuan edhe dymbëdhjetë arkondë të zgjedhur , të cilët perandori i priti me shprestari. Perandori i dhuroi kryepeshkopit nëntëmijë monedha të florinjta për të ndërtuar kishën e episkopatës së tij, kushtuar Fjetjes së Hyjlindëses pranë malit Pelakos, në vendin ku mbahej panairi i madh, të cilin Kostandin Pogonati e kishte zhvendosur në Pogon.
Ai urdhëroi që panairi të zgjaste dymbëdhjetë ditë. Perandori i fali kryepeshkopit Metod të dhjetën e taksave si dhe kështjellën e Pilakut. Këto të drejta i konfirmoi me anën e një dekreti perandorak të përhershëm dhe të parevokueshëm të firmosur nga patriku i atëhershëm Evstathi. Sapo u kthye kryepeshkop Metodi ndërtoi kishën e Peshkëpisë së Sipërme në kujtim të Shën Mërisë .

Perandori Aleks Komnini i dhuroi Peshkëpisë së Sipërme mjaft vise  dhe prona . Në Pepel ndërtoi manastirin e Trinisë së Shenjtë, të cilit i dhuroi shtatë pendë tokë bujqësore dhe 400 rrënjë ullinj. Ndërtoi kishën e Suhës kushtuar Kryeengjëjve Mihail dhe Gavril, së cilës i dhuroi tri pendë tokë bujqësore. Në Derviçian ndërtoi kishën e Kryeengjëjve dhe në Kladhanin ndërtoi kishën e Shën Nikollës. Në krahinën e Zamvirës ndërtoi kishën e Shën Gjergjit, të cilin e quajti “Gjergji i Lartë”.

Kaluan vite në paqe deri në kohën e perandorit Andronik Paleologu. Në vitin 1318 kryepeshkopi Athanas shkoi për vizitë te perandori. Atëhere Andronik Paleologu i dha atij këto të drejta: panairin që bëhej në Zamvrion më 8 qershor, 2 mullinj dhe tre pendë tokë bujqësore. Në Vomblion (fshat në Pogon që përbëhej nga 15 familje) dhuroi një tokë, ku u ndërtua manastiri i Pararendësit. Gjithashtu i dhuroi Suhës pesë pendë tokë bujqësore, dy mullinj dhe 200 rrënjë ullinj. Në Hormovë ndërtoi kishën e Shën Nikollës dhe i dhuroi asaj dy pendë tokë bujqësore,   si edhe 100 rrënjë ullinj.

Perandori përdëllimtar, duke dëgjuar për mrekullitë që bëheshin në kishën e Shën Nikollës në Gurin e Lartë, menjëherë dërgoi njerëz dhe e rindërtoi kishën nga themelet. Kishën e mbuloi me një çati prej plumbi . Në manastirin e Shën Nikollës gjendej një shpellë, në atë kohë banonin 12 asketë dhe 70 kallogjerë .

Në vitin 1204, kur ra Kostandinopoja nga kryqëzata latine, një princ i dinastisë së rrëzuar Mihal Engjëll Komneni, gjeti strehë në Shqipërinë e Jugut. Ai mblodhi pronarët feudalë dhe mbasi dëboi venedikasit latinë, themeloi Despotatin e Epirit me qendër në Janinë. Në këto kushte shumë nëpunës të lartë të perandorisë dhe shumë të pasur u larguan nga Kostandinopoja dhe Peleponezi dhe u vendosën në Epir, duke e mbështetur Despotatin e Epirit .

Në vitin 1318 u krijua mitropolia e Janinës, nën juridiksionin e së cilës u vu dioqeza e Drinopojës . Ndërsa në vitet 1338-1339 selia e dioqezës u transferua në Gjirokastër, duke marrë titullin Dioqeza e Drinopojës dhe Gjirokastrës. Më 1354, në kohën kur perandor ishte Joan Paleologu V (1332-1391) vendi u pushtua nga otomanët. Këta të fundit i nxorrën të krishterët jashtë nga Gjirokastra, rrënuan shtëpitë e vranë ata që e kundërshtuan pushtimin. Banorët e Dhoksatit u detyruan të shpërngulen në Korfuz. Disa të tjerë emigruan në Paksos, në Velan të Paramithisë etj. Në vitin 1373 familja fisnike e Shpatajve e shtriu sundimin e saj në gjithë Epirin. Në atë kohë Gjirokastra u përfshi në Despotatin e Artës. Pas vdekjes së Gjin Bue Shpatës në vitin 1399, Despotati i Artës u nda në dy pjesë: Lugina e Drinos dhe Gjirokastra me Gjon Zenebishin dhe Delvina me Gjin Aleksin. Pas vitit 1404 e në vazhdim Gjon Zebenishti  mbetet sundimtar i vetëm i Gjirokastrës dhe Delvinës, me qendër në kalanë e Gjirokastrës. Në vitin 1418 një ushtri osmane prej 30 mijë vetash mësyu në zotërimet e Gjon Zebenishtit, duke shënuar fundin e principatës. Kështu Gjirokastra u pushtua nga osmanët. Defteri fiskal  i vitit 1431-1432 dëshmon se Gjirokastra ka qenë kryeqendra e sanxhakut Arvanid. Në atë kohë, ajo numëronte rreth 163 shtëpi.



1.2 PERIUDHA PASBIZANTINE (1453-1800)

Në këtë kohë kemi islamizimin e popullsisë shqiptare, që jetonte në luginën e Drinos. Në kronikat e kohës shkruhej: “Kur myslimanët shkelnin në një vend që u përkiste të pafeve, ose kur rrethonin një qytet apo kështjellë, u bënin thirrje të rrethuarve të përqafonin islamin. Nëse popullsia pranonte, atëherë ata hiqnin dorë nga lufta. Nëse popullsia refuzonte, atëherë duhet të paguanin haraç. Të gjithë të pafetë që përqafonin fenë islame, kishin fituar sigurinë për vete dhe për fëmijët e tyre” .

Të krishterët që jetonin në territorin e Perandorisë Osmane quheshin “rumë”, ndërsa
 ish- Perandoria Romake e lindjes u quaj Rumeli. Në krye të vilajetit ishte subashi, komandanti i spahinjve. Çdo vilajet kishte kadiun si kryetar të Sheriatit (ligjit të shenjtë). Kadiu gjykonte çështjet administrative, civile dhe fetare të popullsisë . Bashkësia e krishterë gëzonte disa të drejta administrative, si për shembull, të kishte kishat, shkollat , spitalet dhe varrezat e saj. Për ngritjen e mirëmbajtjen e tyre duhej patjetër të pajiseshin me leje nga Porta e Lartë . Disa fermanë osmanë trajtojnë mbrojtjen e faltoreve të krishtera prej abuzimeve. Nëpërmjet fermanëve, Porta e Lartë respektonte autonominë e kishës vendore. Në vitin 1699, me anën e një fermani sulltani ndalonte ushtrinë për të marrë tokat që qenë në pronësi të kishës së Delvinës .

Osmanët i detyronin fisnikët shqiptarë të dërgonin bijtë e tyre të mitur si pengje në oborrin e sulltanit. Këta quheshin iç-ogllanë dhe qenë të detyruar të konvertoheshin në fenë islame dhe të edukoheshin me frymën e besnikërisë ndaj sulltanit. Pas dhjetë vjetësh atyre u jepeshin ofiqe të larta, sipas aftësive që tregonin. Të rinjtë e krishterë qenë të dtyruar të ktheheshin në jeniçerë. Këta të fundit, si të krishterë të kthyer në myslimanë, përbënin institucionin ushtarak më të shquar, që karakterizohej nga një disiplinë e rreptë dhe stërvitje rigoroze. Trupa jeniçere përbehej nga ushtarë të fortë dhe inteligjentë. Ata gëzonin besnikëri absolute ndaj pushtetit perandorak.

Të krishterëve që jetonin në territorin e Perandorisë Osmane iu ndalua të kishin ofiqe publike dhe të dilnin dëshmitarë në gjyq kundër myslimanëve. Kthimi në fenë e krishterë i atyre që ishin bërë myslimanë dënohej me vdekje. Të krishterët duhej të udhëtonin me kuaj pa shalë, të mos mbanin armë, të mos e gdhendnin emrin e tyre në unazë etj. Me këto masa synohej kalimi i të krishterëve në fenë islame.

Të krishterët gëzonin të drejtën për ta zhvilluar mësimin në gjuhën e tyre, madje edhe për t`u gjykuar sipas statutit të komunitetit të tyre, për çështje të tilla, si disiplina kishtare, martesa, divorci etj. Gjithashtu kishat ekzistuese me gjithë pasuritë e tyre u lanë në pronësi të komuniteteve, por u ndalua ndërtimi i kishave të reja. Një politikë kaq liberale e qeverisë osmane kishte për synim sigurimin e paqes në bashkësitë e krishtera brenda perandorisë .

Gjatë viteve të sundimit të sulltan Sulejman Kanuniut (1520-1566), Gjirokastra u përfshi në Sanxhakun e Delvinës . Në vitin 1583 Gjirokastra kishte 434 shtëpi, për shkak të lëvizjes së madhe të popullatës nga fshati në qytet. Sipas Evlia Çelebit, Varoshi i poshtëm përbëhej nga tetë lagje: Palorto, Vutosh, Manalat, Dunavat, lagjia e Haxhi Beut si dhe lagjia e Memi Beut. Nëpunësit e lartë qenë kryemyftiu, qehajai i spahijve, komandanti i jeniçerëve, agai i llogarisë, nëpunësi i financës, qehajai i qytetit, subashi i qytetit si dhe komandanti i fortesës. Lagjia e të krishterëve quhet Varoshi i vogël dhe përbëhej nga 200 shtëpi .

Sulltan Mehmeti II vendosi si patrik ekumenik Gjenadin. Kisha e Shën Sofisë u kthye në xhami, ndërsa Patriarkana Ekumenike u vendos në Fanar. Sulltani e pajisi patrik Gjenadin me ferman, duke i njohur disa të drejta, të cilat patrikët nuk i kishin pasur. Patriku u shpall kreu i të gjithë të krishterëve në Perandorinë Osmane si dhe gjykatësi më i lartë në çështjet kishtare e civile. Patrikët ndërroheshin çdo vit. Ky funksion i lartë blihej me para. Kur patriku e zinte fronin duke i paguar ryshfet sulltanit, nuk e gëzonte respektin e popullit. Sulltani me anën e një fermani të posaçëm i parashtronte detyrat dhe të drejtat që i takonin dhe urdhëronte klerikët dhe besimtarët që t’i bindeshin . Sipas një fermani sulltanor që ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit, bëhet fjalë për emërimin e një mitropoliti. Në ferman caktohen detyrat e të drejtat e mitropolitit. Gjithashtu jepen taksat që duhet t’i paguanin të krishterët atij .

Kodiku i Dositeut, i cili ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit tregon për rolin e laikëve në fronëzimin e peshkopit të Drinopojës. Në vitin 1760 episkopi i Drinopojës dhe i Gjirokastrës, Mitrofani dha dorëheqjen për shkak se kishte marrë borxhe të shumta . Më 20 prill të vitit 1760 pleqësia e Gjirokastrës iu drejtua me anën e një letre mitropilitit të Janinës, Grigorit. Ata i kërkonin të dorëzonte Dositeun në rangun e episkopit të Drinopojës dhe te Gjirokastrës. Në atë kohë Dositeu shërbente si kryedhjakon. Më 21 maj 1760, duke përmbushur kërkesën e pleqësisë së Gjirokastrës, Mitropoliti Grigor e dorëzoi Dositeun episkop të Drinopojës dhe te Gjirokastrës. Dositeu (1760-1799) pati kohëzgjatjen më të madhe në fron që kishte pasur deri në atë kohë ndonjë prej peshkopëve në juridiksionin e tij. Gjithsesi ai nuk i zhgënjeu ata që e propozuan.

Gjatë viteve që qëndroi në fronin  episkopal, janë ndërtuar rreth 70 kisha, u riparuan shumë kisha të vjetra dhe u çel një shkollë në qytetin e Gjirokastrës. Sipas studiuesit Konstandinos Jakumis, roli i pleqësisë së Gjirokastrës në fronëzimin e Dositeut përbën një shembull tipik të rolit të laikëve në vendimmarrjen për çështjet kishtare . I ndihmuar nga vëllai i tij, Kostandini, i cili në atë kohë punonte si mësues në Gjirokastër, episkopi i Drinopojës dhe i Gjirokastrës, Dositeu (1760-1799) arriti të hartonte kodikun që mban emrin e tij .

Sipas Johan Georg von Hahnit, nga të gjitha viset e Epirit, Gjirokastra e kundërshtoi më shumë Ali Pashë Tepelenën, ushtarët e të cilit i mundonin gjirokastritët, duke u grabitur bagëtitë dhe duke  i ndaluar  të punonin arat e tyre. Veprime të tilla shkaktonin shpesh përplasje ndërmjet ushtarëve dhe qytetarëve, pra qenë vazhdimisht në gjendje lufte. Megjithatë sa herë kalonte andej Ali Pashë Tepelena, gjirokastritët e nderonin atë si vali të Sulltanit. Shumë gjirokastritë hynë në shërbim të Ali Pashë Tepelenës. Ky i fundit në kohën e përshtatshme e dyfishoi pagën e mercenarëve, që qenë në shërbim të tij. Në vitin 1812 Gjirokastra u pushtua prej Ali Pashë Tepelenës, Ai internoi parinë e qytetit në vende të largëta. Këtë gjë e bëri për tu zaptuar tokat që zotëronin. Në vijim Ali Pashë Tepelena ndërtoi një kala të stilit venecian mbi një kodër. Punimet e kalasë përfunduan pas një viti e gjysëm, bashkë me pallatin e madh. Ali Pashë Tepelena ndërtoi edhe një ujësjellës, i cili furnizonte kalanë me ujë .

Në vitet 1830-1847, Gjirokastra ka qenë një qendër e rëndësishme administrative. Ajo  ka qenë edhe qendër e tregtimit të bagëtive, leshit, shajakut, mëndafshit etj. Tregu i Gjirokastrës në atë kohë kishte rreth 410 dyqane dhe punishte zejtarësh .Johan Georg von Hahn ka shkruar se në Gjirokastër kanë qenë rreth 4000 shtëpi myslimane dhe vetëm 170 shtëpi të krishtera. Fshatrat e Kurveleshit, Kardhiqit dhe Nepravishtës banoheshin nga popullsia myslimane, ndërsa fshatrat e Lunxhërisë dhe të Rrëzës banoheshin prej popullsisë kristiane .

Në vitin 1832 dioqeza e Drinopojës u shkri me dioqezën e Himarës dhe formuan një dioqezë të përbashkët me emrin Drinopojës dhe Himarës. Ndërsa në korrik të vitit 1835 episkopata e Drinopojës me anën e një vendimi patriarkal u kthye në mitropoli. Në juridiksionin e kësaj mitropolie vihen edhe episkopata e Delvinës  dhe ajo e Himarës. Mitropoliti i parë ka qenë imzot Paisi, i cili mbante titullin Mitropolit i Drinopojës, Delvinës dhe Himarës. Në rendin e mitropolive të Patriarkanës Ekumenike, mitropolia e Drinopojës, Delvinës dhe Himarës radhitej e 64-ta. Titullari i mitropolisë e kishte rezidencën në Gjirokastër. Për Pashkë meshonte në Gjirokastër, për Krishtlindje meshonte në Delvinë dhe për Ujë të Bekuar meshonte në Himarë. Gjithashtu për të kujtuar rezidencat e mëparshme të juridiksionit të tij, më 8 shtator meshonte në Peshkëpinë e Sipërme dhe më 20 maj në manastirin e Cepos. Sipas satistikave të kohës, Mitropolia e Drinopojës, Delvinës dhe Himarës përbëhej nga 5000 shtëpi. Duke llogaritur mesatarisht nga tetë frymë për çdo shtëpi numri i përgjithshëm shkonte në 40.000 të krishterë. Në atë kohë Mitropolia e Drinopojës, Delvinës dhe Himarës kishte 170 kisha, 156 priftërinj, 126 shkolla, 140 mësues dhe 3800 nxënës.

Në vitin 1937, pas dhënies së Tomusit  të autoqefalisë së Kishës Ortodokse të Shqipërisë u formua episkopata e Gjirokastrës nga ndarja e mitropolisë së Drinopojës. Mitropolitët e Drinopojës (Gjirokastrës) deri në vitin 1966 kanë qenë: Theodhosi (432), Joaniqi (432), Jakovi (432-440), Anania (440-445), Eftiki (449-451), Ipati (523-559), Ignati (559-568), Nikodhimi (568-590), Sosipatri (590-640), Kozmai (754-787), Vasili (822), Thomai (1229), Simeoni (1510-1526), Makari (1565), Jakovi (1587-1595), Neofiti (1604), Mateu (1614-1621), Kalisti (1630-1636), Gavrili (1637-1638), Sofjanoi (1672-1700), Mitrofani (1752-1760), Dositeu (1760-1799), Gavrili (1799-1827), Joakimi (1828-1835), Pais Bizantini (1835), Neofit Kekezi (1835-1841), Nikodhimos Ankris (1841-1848), Pandelejmoni (1848-1867), Grigori (1867-1899), Lukas Petridis (1899-1909), Vasil Papakristu  (1909-1929), Thanas Ambrozi  (1929-1937), Panteileimon Kotoko  (1937-1952), Damjan Kokoneshi  (1952-1966). 
KREU 2




ARKITEKTURA, KRONOLOGJIA DHE RAPORTET KULTURORE TË MONUMENTEVE TE KRISHTERIMIT TË HERSHËM NË KËTË AREAL


Kishat e para paleokristiane në vendin tonë, datojnë në shek. IV. Ndërtimi i tyre lidhet me përhapjen e krishtërimit në territorin e Shqipërisë së sotme. Në gjysmën e parë të shek. V ndërtimet kanë qenë të pakta nga shkaku i dyndjeve barbare, ndërsa gjatë gjysmës së dytë të shek. V dhe fillimet e shek. VI kishat paleokristiane patën një shtrirje të gjerë. Kishat paleokristiane u ndërtuan jo vetëm nëpër qendrat e hershme peshkopale, por edhe në vendbanimet fshatare. Zbulimet arkeologjike kanë nxjerrë në dritë një numër të madh kishash paleokristiane, prej të cilave mund të gjykohet për zhvillimin arkitektonik të asaj periudhe. Një përdorim të gjerë gjatë periudhës paleokristiane patën tipi bazilikal trenefësh, si edhe kishat njënefëshe. Nga sa mund të gjykohet prej rrënojave të mbetura prej tyre, trajtimi arkitektoniko-dekorativ i kishave paleokristiane ka qenë tepër i thjeshtë. Zbukurimet dekorative kanë qenë kryesisht në brendësi të kishave .

Në aspektin tipologjik, monumentet paleokristiane të shek. IV-VI janë bazilika dhe kisha njënefëshe. Bazilikat ishin ndërtimet më të përshtatshme për të qenë ndërtesa kulti, sepse mund të nxinin një numër të konsiderueshëm besimtarësh. Ato janë të tipit helenistik, me tre nefe, ku nefi qendror është më i lartë. Bazilikat trenefëshe mbulohen me çati druri. Ato zakonisht ndahen ndërmjet harkadave mbi pilastra ose kolonave në tri nefe. Kishat njënefëshe janë ndërtime të thjeshta dhe me përmasa të vogla. Përsa i përket mënyrës së ndërtimit, ato janë të varfra dhe me zbukurime të pakta. Një rast i veçantë është trikonka e Antigonesë.

Kishat paleokristiane janë ndërtuar me mure të thjeshta dhe me gurë të papunuar, që lidhen me njëri-tjetrin me llaç gëlqereje, duke përdorur edhe një sasi tullash. Ndërtuesit paleokristianë i kanë njohur ligjet e ekuilibrit të shtyllave dhe të arkadave. Duke u nisur nga aspekti kronologjik, kishat paleokristiane janë ndërtime të gjysmës së dytë të shek. V dhe gjysmës së parë të shek. VI.

Një dukuri e veçantë është shtrimi i dyshemeve të kishave paleokristiane me mozaikë shumëngjyrësh (polikromë). Shumica e mozaikëve paleokristianë përmbajnë motive të thjeshta gjeometrike, bimore, si edhe shtazore. Vetëm në dy raste në Mesaplik dhe në Antigone janë paraqitur motive antropozoomorfe dhe antropomorfe . Në motivet bimore përdoreshin dredhëza dhe degë rrushi me gjethe e vile, të cilat qenë simbol i eukaristisë hyjnore. Mjedisi i shtruar me mozaik i përshtatej arkitekturës së kishës paleokristiane. Në periudhën paleokristiane mozaiku arriti një nivel të lartë, ndërsa piktura murale ka qenë disi më e kufizuar. Janë gjetur fragmente të afreskeve në Antigone dhe në Paleokastër.

Në mozaikë përdoreshin mbishkrime të ndryshme me anën e të cilave mësojmë emrin e ktitorit, mjeshtrit etj. Në kishat paleokristiane të luginës së Drinos mbishkrimet i hasim në greqishten bizantine dhe në latinisht. Mbishkrimet në greqishten bizantine paraqiten sipas kronologjisë prej “krijimit të botës”, ndërsa mbishkrimet në latinisht prej “lindjes së Krishtit”. Në mbishkrimet në greqishten bizantine vitet shkruhen me shkronjat e alfabetit grek, ndërsa nëpër mbishkrimet në latinisht vitet jepen me shifra romake .

Skulptura arkitektonike e kishave paleokristiane përfaqësohet nga mbetjet e kolonave a të pilastrave, nga elementet e ikonostaseve prej muri etj. Në kapitelet e kishave paleokristiane janë përdorur kryesisht stilet korinthike kozmopolite, por vihen re edhe forma nga arkitektura e hershme bizantine. Përveç kapiteleve për shtylla, ka edhe kapitele për pilastra. Ikonostasët zënë një vend të rëndësishëm në strukturën arkitektonike të kishave paleokristiane. Ato përbëheshin nga një varg kolonash. Mbi kapitelet e tyre kalonte një arkitra i zbukuruar .


             2.1 MONUMENTE TË SHEK. IV-VI

Gjatë periudhës paleokristiane, në rajonet Epirus Nova dhe Epirus Vetus u ndërtuan shumë kisha. Një pjesë e konsiderueshme e tyre përfshihen brenda kufijve të Shqipërisë së sotme. Numri i kishave paleokristiane në të gjithë vendin arrin në 50 të tilla. Afro 10 prej tyre gjenden në luginën e Drinos. Arkitektura kishtare paleokristiane në luginën e Drinos përfaqësohet nga bazilika e Antigonesë, kisha paleokristiane e Hadrianopolit, bazilika e Goricës, dy kishat në Paleokastër, si dhe bazilika në Bregun e Melanit  (Fig. 1). Për nga tipologjia, kishat paleokristiane ndryshojnë nga njëra-tjetra.

2.1.a. Bazilika paleokristiane e Antigonesë gjendet në fshatin Jermë të Gjirokastrës. Ajo është zbuluar nga arkeologu Dhimosten Budina në vitin 1974. Kisha ka përmasa
13.80 x 4.60 m. Është në skajin jugor të mureve të qytetit. Bazilika trikonkëshe e Antigonesë ka qenë qendra më e madhe e antikitetit në luginën e Drinos. Naosi ka përmasa
7.3 x 5 m (Fig. 5, nr. 1 – 2). Mjedisi i altarit është trikonkësh. Altari, me përjashtim të absidës lindore, ka qenë i shtruar me mozaikë. Muratura e kishës është 0.80 m e trashë dhe e ndërtuar me gurë të çrregullt, lidhur me llaç gëlqereje. Gurët rreth absidave janë gdhendur në anën e jashtme. Kisha ka qenë e mbuluar me çati druri. Në naos hyhet nga një portë e gjerë, e cila gjendet në anën perëndimore. Në pragun e portës ruhen vitrinat e kanatave të drunjta të derës. Në pjesën lindore të murit perëndimor gjendet një sofat. Mjedisi i altarit ndahej me pjesën tjetër të kishës me një ikonostas muri, prej të cilit kanë mbetur pjesë të kolonave dhe të pllakave. Përmasat e ikonostasit prej muri janë 7.30 x 4 m. Sipas studiuesit Aleksandër Meksi, bazilika është ndërtuar në shek. V-VI pas Krishtit .

Dyshemeja e kishës ka përmasa 15 x 10 m dhe është e shtruar me mozaikë, me ngjyrë të kuqe të zezë dhe të bardhë. Mozaiku përbëhet nga tri panele, të cilat ndahen midis tyre me disa breza me motive bimore dhe gjeometrike . Gurët e mozaikut janë marrë nga formacionet gëlqerore të zonës përreth. Mozaiku ka motive gjeometrike, si trekëndësha dhe rrathë të brendashkruar. Ka edhe motive nga bota bimore, si gjethe në trajtë zemre (Fig. 6, nr. 1 – 2). Në motivet zoomorfe të panelit qendror të mozaikut bien në sy gjarpërinj të trashë, si edhe një kompozim i pazakontë, i cili paraqet një trup njeriu me kokë kafshe. Ky është Shën Kristofori me kokë qeni . Mozaiku i bazilikës së Antigonesë daton në shek. V-VI pas Krishtit dhe është cilësuar si paraqitja më e hershme e Shën Kristoforit brenda dhe jashtë vendit .

Shën Kristofori ka veshur një fustanellë mbi kallcat. Këto të fundit janë të qarkuara nga lidhëset e opingave. Mbi supe shenjti ka hedhur një pelerinë të qëndisur, që i varet në të dy krahët. Me dorën e majtë përpiqet të godasë një gjarpër, i cili pasi e ka kafshuar, e ka paralizuar; prandaj njerën dorë e ka lart dhe tjetrën e mban poshtë (Fig. 6, nr. 3).
Mbi figurën e Shën Kristoforit është shkruar emri i ktitorit: Ο δουλος του Θεου ευξόμενος Τρύγητος ύπερ αύτού καί του οίκου αύτου έπλήρωσε “Shërbëtori i perëndisë, euzomeni Trigito e pagoi nga vetja dhe nga shtëpia”. Në anën e majtë gjendet një zog, i cili mban një lule në sqepin e tij. Ndërsa në anën e djathtë të panelit kryesor të mozaikut është një fidan. Anash tij gjendet mbishkrimi: (Τη) σπουδη του (δο)ύυλού σου πρες(βυ)τέρου Δωροθέου σύν αύτω τε δουλης σου τής διακονίσης Νίκης, ετι δέ καί του προαναπαυσομένου Αλεξάνδρου Κύριε, μνήσθητι του δούλου του συνσπουδάσοντος “...shërbëtorit tënd, priftit Dorotheos dhe shërbëtores sate, dhjakes Nika?...për prehjen e Aleksandrit. Zot kujto shërbëtorin tënd Synepus?..” (Fig. 6, nr. 4). Paneli i dytë paraqet një kantar, prej të cilit dalin bisqe hardhie, që simbolizojnë eukaristinë hyjnore.
Në panelin e dytë është shkruar emri i ktitorit të mozaikut: Ο δούλος τού Θεού Αγαθοκλης υπέρ εύχής έποίησεν “Shërbëtori i Perëndisë, Agathokli, me lutje e bëri”. Mbishkrimi i katërt gjendet në pjesën fundore dhe lexohet me vështirësi. Εις την ναπάν(η)ν Ανδωνίου του βηματος ύπερ του δού(λου του Θεου) Φιλητου “Me donacionin e Andhonitit ....për shërbëtorin e Perëndisë, Filitin”.
Në panelin e tretë ka  peshq dhe ngjala. Gjithashtu këtu vërejmë edhe mbetje karboni  dhe djegiejeje. Nisur nga këto të dhëna, si dhe nga materiali i gjendur,dalim në përfundimin e studiuesve, S. MUÇAj dhe  E. HODBARI, të cilët kanë pohuar se: “Mbi mozaik duken shenja djegieje, të cilat dëshmojnë se bazilika trikonkëshe e Antigonesë është djegur gjatë dyndjeve sllave të shek. VI pas Krishtit” .

2.1.b. Kisha paleokristiane e Hadrianopolit. Me shkatërrimin e Antigonesë lindi ideja për ta zëvendësuar atë. Prandaj u ndërtua Hadrianopoli. Qyteti u ndërtua në fushë, sepse epoka e qeverisjes së Hadrianit konsiderohej si Pax romane, pra, kohë e garantuar paqeje. Plani urbanistik i Hadrianopolit u ideua nga vetë perandori, prandaj i vuri emrin e vet .

Zbulimet arkeologjike kanë nxjerrë në dritë disa elemente të qytetit antik: rrënojat e një teatri, te shek. II, një kishë paleokristiane (Fig. 7, nr. 1) dhe nekropolin. Nga gërmimet arkeologjike është gjetur një kapitel-impost, i cili ka qenë vendosur në një pilastër (Fig. 13, nr. 1 – 3). Kapiteli është gdhendur në gurë të bardhë dhe është zbukuruar në faqe me kryq me skaje të zgjeruara. Motivi zbukurimor i lemniskut përfundon me gjethe urthi. Kapiteli ka përmasa të mëdha dhe i përket një kishe paleokristiane, e cila ka qenë pranë teatrit. Sipas arkeologëve Skënder Muçaj dhe Elio Hobdari, kisha daton në shek. VI pas Krishtit .


2.1.c. Kisha jashtë kështjellës së Paleokastrës është zbuluar nga gërmimet arkeologjike të vitit 1975. Është rreth 100 metra në anën jugore të kështjellës. Ka përmasat 8.40 x 4.60 metra. Përbëhet nga narteksi dhe naosi (Fig. 8, nr. 1). Në anën veriore është bërë një shtesë e mëvonshme, prej së cilës ruhet muri perëndimor dhe ai lindor. Narteksi ka përmasat 2.70 x 4.20 metra. Naosi lidhej me narteksin me anën e një porte, prej së cilës ka mbetur vetëm shpatulla e majtë. Naosi ka qenë i shtruar me pllaka të mëdha të zbukuruara dhe me tulla të pazbukuruara. Përmasat e pllakave janë 0.43 x 0.24 x 0.03 m, ndërsa përmasat e tullave janë 0.64 x 0.38 x 0.03 m. Pllakat e dyshemesë mbulonin një sipërfaqe prej 23 m2. Ato janë të zbukuruara me gjarpërinj dhe kryqe: 15 pllaka janë të zbukuruara me gjarpërinj dhe 9 pllaka me kryqe  (Fig. 8, nr. 2). Në këtë rast, simbolika pagane mbizotëron mbi atë paleokristiane . Dy pllaka të tjera janë të zbukuruara me simbolin e peshkut . Muratura e kishës 0,60 m e gjerë, është me gurë lumi të lidhur me llaç gëlqereje. Çatia e kishës ka qenë e mbuluar me tjegulla. Mbi dysheme janë gjetur copa tjegullash, të cilat i përkisnin çatisë së dikurshme të kishës. Përpara apsidës gjendet një pllakë prej guri ranor, e cila ka shërbyer si tryeza e shenjtë e altarit. Niveli i dyshemesë së apsidës është më i lartë se ai i naosit. Janë gjetur edhe pjesë nga ikonostasi, i cili ka qenë prej mermeri të bardhë . Gjatë gërmimeve arkeologjike kanë dalë në pah fragmente të një skulpture, një kolonë kapitel, e cila ka qenë pjesë e tryezës së altarit. Pranë kishës janë gjetur varre. Mendohet të ketë qenë kishë e qimitirit të kështjellës. Në muret jugore dhe ato veriore e lindore ruhet një mur me gjerësi 0.65 m, i cili ka qenë pjesë e sofatit. Kisha mendohet të jetë ndërtuar në shek. V pas Krishtit .

2.1.ç. Bazilika e Goricës është ndërtuar mbi një breg shkëmbor në fshatin Goricë dhe mendohet se ka qenë selia e Peshkopatës së Drinopojës (ose siç njihet ndryshe, peshkopata e Hadrianopojës dhe Justinianopojës). Muret e bazilikës janë ndërtuar me materiale të marra nga ndërtesa antike. Nën të gjendet një cisternë e nëndheshme. Bazilika është trenefëshe me narteks dhe ka përmasat 13.30 x 11.80 m. Nga rrrënojat që kanë mbetur dallohet hyrja për në narteks (Fig. 9, nr. 1). Dallohet edhe ndarja në tri nefe, por nuk mund të përcaktohet nëse ka pasur arkada mbi pilastra a mbi kolona. Data e ndërtimit të bazilikës ende ka mbetur e panjohur, sepse nuk janë kryer gërmime arkeologjike .
2.1.d. Bazilika e Paleokastrës është zbuluar nga gërmimet arkeologjike të vitit 1974. Ajo gjendet pranë mureve lindore të kështjellës së Paleokastrës, e ndërtuar mbi rrënojat e kapanoneve, të shkatërruara në gjysmën e dytë të shek. IV (Fig. 10). Bazilika është trinefëshe ((Fig. 11, nr. 1). Nefi qendror ka gjerësi 5.23 m, ndërsa nefet anësor kanë gjerësi 2.40 m. Nga arkadat ndarëse ruhen vetëm themelet e vazhduara, mbi të cilat ngriheshin pilastrat. Narteksi ka përmasa 3.39 x 11.43 metra, ndërsa naosi 11.43 x 13.85 metra. Muret e bazilikës janë me gurë lumi, të lidhur ndërmjet tyre me llaç gëlqereje. Duhet theksuar se muret e bazilikës janë të rrënuar. Muret, që ruhen paksa përmbi tokë, i kufizojnë të dhënat e monumentit. Trashësia e mureve është 0,60-0,73 m. Bazilika e Paleokastrës ka qenë e mbuluar me çati druri. Në anën lindore gjenden dy absida, të cilat janë rast unikal dhe  jo i zakonte  përsa u përket ndërtimeve paleokristiane. Absida qendrore është më e madhe dhe pak më e ngushtë se nefi, ndërsa absida e vogël është sa gjerësia e nefit. Pjesa e absidës është një shkallë më e lartë se dyshemeja e naosit. Absida e dytë në nefin jugor tregon diakonikonin e zhvilluar.

Mbi pragun e narteksit të bazilikës është gjetur e kthyer përmbys një pllakë guri me përmasa 92 x 100 x 15 cm, mbi të cilën janë gdhendur dy mbishkrime në latinisht. Mbishkrimet lidhen me ndërtimin e fortifikimit. Mbishkrimi i parë është shkruar prej guvernatorit të provincës së Epirit të Vjetër, Valer Kasianit dhe i kushtohet perandorit Licin (308-324):

d(omino) n(ostro) Imp(eratori) Val(erio) Licin<n>iano
Licn<n>io P(io) f(elici) inv(icto) Aug(usto)
Val(erius) Cassianus v(ir) p(erfectissimus) praeses
pr(o)v(inciale) (Epiri) Veter(i)

Mbishkrimi i dytë është shkruar nga guvernatori i Epirit të Vjetër, i quajtur Jul Lepidi dhe i kushtohet Kostandinit të Madh (306-337). Mbishkrimi daton në vitet 311-324, vite kur Kostandini i Madh ka qenë bashkësundimtar me Licinin . Mbishkrimi është:

nobilissimo pri(ncipi) iuventutis Constantio Caesari/
co(n)s<s>uli designato Julius Lepidus v(ir) p(erfectissimus)/
numini eius dicatissimus

Nga gërmimet arkeologjike janë zbuluar edhe themelet e ikonostasit. Ky i fundit ka qenë prej mermeri të bardhë. Këtë fakt e vërtetojnë gjetjet e fragmenteve nga zbukurimet. Është gjetur edhe një shtyllë mbajtëse me një pllakë përsipër, e cila ka shërbyer si tryeza e shenjtë e altarit të kishës. Bazilika mendohet të jetë ndërtuar në shek. V-VI pas Krishtit .


2.1.dh. Bregu i Melanit është një vend strategjik, nga ku mund të kontrollohet e gjithë lugina e Drinos (Fig. 12, nr. 1 – 3). Në rrënojat e mureve të tij janë gjurmët e një bazilike paleokristiane . Gjatë gërmimeve arkeologjike është gjetur një mozaik paleokristian  (Fig. 12, nr. 4). Gjithashtu, nuk mungojnë fragmentet e një syprine tavoline altari (Fig. 14, nr. 1), si dhe të një kornize (Fig. 14, nr. 2), po ashtu dhe një kapitel shtyllë kolonetë kangjelle    (Fig. 14, nr. 3), të datuara po në shek. VI pas Krishtit një, si dhe një shtyllë kangjelle paleokristiane
 (Fig. 14, nr. 4)

Si përfundim mund të themi se gjatë periudhës paleokristiane, në luginën e Drinos janë ndërtuar një kishë njënefëshe dhe disa bazilika . Në vijim do të trajtojmë disa nga elementet paleokristiane që janë përdorur nëpër kishat e luginës së Drinos.

2.2. Elemente paleokristiane të përdorura në kishat e luginës së Drinos

Në disa kisha të luginës së Drinos gjejmë mjaft elementë paleokristianë, si kapitele, korniza, pilastra etj. Elemente paleokristiane janë gjetur në kishën e Shën Mërisë në Vllahogoranxi, në kishën e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme, në kishën “Lindja e Hyjlindëses” në Labovën e Kryqit etj.

2.2.a. Kisha e Shën Mërisë në fshatin Vllahogoranxi mendohet se është ndërtuar mbi një bazilikë paleokristiane (Fig. 15, nr. 1). Në anën veriore të kishës, paralel me murin gjatësor, ruhet një linjë tjetër muri, ku janë përdorur elemente të vjetra arkitektonike  (Fig. 15, nr. 2). Në anën e djathtë të hyrjes së kishës janë murosur një fragment pllake kangjelle, ose amboni paleokristian, një fragment kolone, si edhe një element tjetër i zbukuruar. Si arkitra për hyrjen është përdorur një kornizë antike, ndërsa në dy krahët e një dritareje janë përdorur dy shtylla kangjelle paleokristiane (Fig. 15, nr. 3 – 4). Mbi njërën prej shtyllave është skalitur një kryq . Nga një vëzhgimi i ri, realizuar në monument gjatë vitit 2017, u identifikua në një nga dritaret e krahut jugor edhe një fragment kolone me kanelyra helokoidale, e cila mendojmë se i përket ciboriumit të dikurshëm të kishës (Fig. 15, nr. 5).

2.2.b. Kisha e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme. Kisha përbëhet nga naosi, altari dhe një portik i vogël në anën perëndimore. Në anën jugore, kishës i është shtuar një mjedis tjetër. Në portikun e kishës, njëra nga kolonat është paleokristiane e ripërdorur   (Fig. 16, nr1 – 2). Mbi kolonën e djathtë është një kapitel, i cili është riprodhuar duke përdorur një kornizë antike . Kolona tjetër përbëhet nga dy pjesë të ripërdorura . Mbi pragun e hyrjes së kishës gjendet një kornizë paleokristiane . Mendojmë se këto elemente përfaqësojnë skulpturën arkitektonike paleokristiane të kishës.

2.2.c. Kisha “Lindja e Hyjlindëses” në Labovën e Kryqit. Sipas një mbishkrimi që gjendet i shkruar rreth pjesës së poshtme të timbanit të kubesë, kisha është ndërtuar në vitin 551. Ktitor i kishës ka qenë perandori bizantin, Justiniani I. Këtë e vërteton mbishkrimi i shkruar rreth pjesës së poshtme të timbanit të kubesë së kishës:

Ετος 55α ησοδημα ηγε Ιουστινιανου του μεγαλου βασιλεο ηπερ σιν-δρομης επητροπου Κονσταντινου Λαβοβου της χορας ταυτης εκτισθη ο πανσεπτος θηος ναος...(της υπεραγίας Θεοτόκου καί) αηπαρθενου Μαριας. 1806 Μαρτηο.....

“Ky tempull i gjithëndëruar dhe hyjnor i së mbishenjtës Hyjlindëse dhe gjithmonë virgjëreshës Mari u ndërtua (në) vitin 551 me shpenzimet e Justinianit, mbretit të madh dhe (u meremetua) me kontributin e epitrop Kostandinit të këtij katundi, Labovë (në vitin) 1806, mars” .

Mbishkrimi është shkruar në vitin 1806 për të përjetësuar një traditë të hershme rreth ndërtimit të kishës. Duke u nisur nga datimi (viti 551), mendojmë se kisha është ngritur mbi rrënojat e një kishe paleokristiane.

Ky fakt përmendet edhe në Kronikën e Dropullit (Το χρονικο της Δροπολης) . Justiniani i kishte dhuruar kishës së Shën Mërisë në Labovën e Kryqit dy mullinj dhe 20 pendë tokë edhe një copëz druri nga kryqi i Krishtit, e cila peshonte afro 60 derhem . Ajo është sjellë në vitin 559 prej Kostandinit nga Labova, i cili ishte bashkëpunëtor i ngushtë i perandorit Justinian. Në momentin që Druri i Shenjtë mbërriti në Labovë, episkopi i Drinopojës, Kostandini celebroi një liturgji, gjatë së cilës u bë edhe shenjtërimi i kishës . Gjithnjë sipas burimeve të traditës, thuhet se kryemjeshtri që ndërtoi kishën ishte nga Pirsojani i Konicës. Kisha është ndërtuar ndërmjet viteve 527-565, pra për 38 vjet. Justiniani urdhëroi që më 8 shtator, ditën që kremtonte kisha, në Lunxhat të bëhej një panair i madh, në të cilin mblidheshin rreth 10-12 mijë njerëz .

Kisha është e tipit në formë kryqi me një kube cilindrike. Nga ana e jashtme është e zbukuruar me dekoracione tullash. Në anën jugore të kishës, mbi dritaren bifore gjenden dy tulla të mëdha. Në pjesën e sipërme kanë vrima katrore. Këto janë koshere bletësh. Përdorimi i kësaj simbolike paleokristiane është një gjetje e përkryer e arkitektit që ka ndërtuar kishën. Besimtarët futen në kishë ashtu si bletët në koshere. Bleta përfaqëson Shpirtin e Shenjtë, ndërsa mjalti evokon zemërgjerësinë dhe pasionin e Krishtit. Bletët janë përdorur gjithashtu në kishën e hershme si simbol i ringjalljes. Etërit e kishës e krahasonin kishën me bletërritësin dhe komunitetin e krishterë me bletët.

Motivin e bletëve e hasim edhe në teknikën strukturore të kishës; Ndërmjet gurëve të baraslarguar nga njëri-tjetri është aplikuar një motiv paleokristian >I<. Një tullë është e vendosur vertikalisht, ndërsa katër copa tullash sa gjysma e saj drejtohen diagonal për në qendër, duke simbolizuar monogramën paleokristiane >I<. Përdorimi i motivit të bletëve në teknikën strukturore ka kuptim simbolik paleokristian. Kisha përfaqëson kosheren, ndërsa besimtarët si bletët vijnë rrotull saj. Si përfundim, mund të themi se prania e një koshereje bletësh në hyrjen e vjetër të kishës “Lindja e Hyjlindëses” në Labovën e Kryqit, na shtyn të mendojmë se dekori strukturor >I<, që zbukuron muret e kishës, është një përfytyrim figurativ i bletëve, të cilat futen në koshere, ashtu siç futen besimtarët në kishë .

Tamburi i kishës përbëhet nga dy breza të zbukuruar. Në brezin e poshtëm janë katër dritare, që këmbehen me katër nike, të cilat janë me dy radhë tullash të shkallëzuara. Brezi i sipërm i tamburit përbëhet nga breza tullash të vendosura në formë zigzage. Mbi të gjendet një kornizë e dyfishtë tullash të vendosura në formë dhëmbë sharre. Elementet dekorative që zbukurojnë kishën janë të larmishëm. Pllakat e shtrira e të ndërfutura ndërmjet shiritave të tullave kanë shenjën “X”, në formë kanelyre. Brezi i dytë i dekorit të frontonit ka një motiv zigzag me trekëndësha pllakash terrakote. Mbi sipërfaqen e zbukuruar ka motive në formë rombi, si dhe tulla në profil. Te brezi me pllaka në formë rombi, hapësirat ndërmjet tyre plotësohen me trekëndësha të vegjël. Përdorimi i shenjës “X” në dekorin e tamburit përkon me shkronjën “X” në greqishten bizantine, e cila si numër është e barabartë me 600.

Në këtë rast, arkitekti ka kombinuar zbukurimin nga njëra anë dhe datimin e kishës, nga ana tjetër. Dekori i brezave të tamburit të kishës zhvillohet në dymbëdhjetë breza, ku i shtati dhe i dymbëdhjeti paraqesin muajt ekstremë: korrikun (si muaji më i nxehtë) dhe dhjetorin (si muaji më i ftohtë). Në anën verilindore të tamburit gjenden pllaka në formë rombi, i cili është simbol paleokristian i vuvlës. Brezi në formë rombi korrespodon me muajin gusht. Brezi mbi të është me tulla vertikale. Ky është shtatori, muaji kur zhvillohej panairi në Lunxhat . Dekori strukturor i kishës “Lindja e Hyjlindëses” në Labovën e Kryqit është i kuqëremtë, e cila nuk është gjë tjetër veçse një reminishencë e ngjyrës së purpurt perandorake.

2.2.d. Kisha e Shën Kollit në manastirin e Cepos. Sipas Kronikës së Dropullit (Tο Χρονικο της Δροπολης), kisha e manastirit është themeluar në kohën e perandorit Konstandin Pogonati (668-685)  dhe u rindërtua nga Andronik Komneni (1183-1185) . Këtë fakt e thekson edhe një dorëshkrim, që është djegur kur u dogj pazari i Gjirokastrës.
 Në të thuhej se, manastiri i Cepos është themeluar në shek. VI, në majën shkëmbore të malit të Sopotit. Ky manastir dhe kjo kishë kanë një përmbajtje të bollëshme të elementeve paleokristiane në trupin e vet. Vlen këtu të theksojmë se, gjatë ekspeditave të ndermara dhe nga   vëzhgimet  në terren, konstatuam  figurën e një kryqi të integruar në murin e absidës. Gjithashtu një tjetër figurinë interesante, të cilën e hasëm gjatë fazës së fotografimit,  është ajo e një zogu, duke cukitur degën e pemës. (Fig 45. 3 - 4) Kjo lloj figure përfaqësonte simbolin e Eukaristisë. Koha e shkatërrimit të tij fillestar  ka mbetur e panjohur. Dihet vetëm se perandori Andronik Komneni (1183-1185) e ka rindëruar atë .

 
KREU III




KISHAT MESJETARE

Arkitektura mesjetare (shek. X-XIII) në luginën e Drinos përfaqësoshet nga kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Peshkëpinë e Sipërme, e cila i përket shekullit X, nga kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Labovën e Sipërme, që daton në shek X-XI, si edhe nga kisha e Shën Mërisë në Zervat, e cila daton në shek. XI-XII  (Fig. 2). Veçoria dalluese e ndërtimit të kishave të kësaj kohe është se, në shumicën e rasteve ato janë të tipit me kryq të brendashkruar, me kupolë me mbështetje të lira . Kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Peshkëpinë e Sipërme dhe kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Labovën e Sipërme janë studiuar nga Evangjelidhis  dhe Versaqis , por studimet e tyre kanë qenë sipërfaqësore dhe të vjetëruare, sepse janë kryer shumë kohë më parë. Sipas Aleksandër Meksit, studimi i këtyre dy kishave përbën hallkat e fillimit dhe të mbarimit të ndryshimeve, që kanë pësuar kishat e këtij tipi .

Tipat arkitekturorë të ndërtimit të kishave të kësaj periudhe janë: kishat njënefëshe dhe bazilikat. Këto të fundit janë monumente arkitekturore me vlerë të madhe historike. Në shek. XI-XII, u fut tipi i kishave në formë kryqi i brendashkruar me kupolë. Kishat e kësaj periudhe janë ndërtuar prej guri, i cili ka qenë material rrethanor. Në ato raste ku kërkesat estetike kanë qenë të larta, mjeshtrit e ndërtimit kanë futur edhe elemente të tjerë si tulla apo copa tjegullash. Kombinimi i gurëve me tulla dhe me copa tjegullash është përdorur kryesisht pranë dyerve apo në apsida, si për shembull, në Peshkëpinë e Sipërme, në Zervat etj. Me teknikën e kluasonazhit është ndërtuar kisha e Shën Mërisë në Labovën e Kryqit, ku pjesa e poshtme është e ndërtuar me tulla të vendosura vertikalisht pjerrët, ndërsa pjesët e sipërme vetëm me tulla .

Vendi ku adhurohet Krishti është quajtur nga e gjithë bota e krishterë kishë. Me termin kishë kuptojmë popullin e shenjtë të Perëndisë dhe veçanërisht, çdo tubim  të të krishterëve në emër të Krishtit në një vend të caktuar. Kisha është themeluar nga Krishti me dymbëdhjetë apostujt. Në ditën e Pendikostisë u vunë themelet e Kishës së Krishtere. Me termin kishë kuptohet i gjithë populli i Perëndisë, që beson te Mesia. Në Dhiatën e Re termi kishë përdoret rreth 115 herë. Fjala kishë përdoret për herë të parë te Veprat e Apostujve dhe nënkupton bashkësinë e parë kristiane të Jeruzalemit. Anëtarët e kishës quhen ata që besojnë (Veprat 2, 44), besimtarët (Veprat 4, 32), vëllezërit (Veprat 1, 15), të vetët (Veprat 4, 23) dhe së fundmi, të krishterët (Veprat 11, 26). Kishat ndërtohen gjithnjë nga lindja, sepse në lindje lindi Krishti dhe nga lindja u përhap krishterimi.

Nga ana arkitektonike  kisha ndahet në tri pjesë: 1) ajodhima, 2) naosi dhe 3) pronaosi. (Fig. 26) Ajodhimë quhet pjesa lindore e kishës, ku gjendet tryeza e shenjtë, mbi të cilën priftërinjtë celebrojnë liturgjinë hyjnore. Ajodhima konsiderohet vend i shenjtë dhe nuk lejohet futja e grave në të. Në ajodhimë mund të hyjnë vetëm priftërinjtë, kishtari, psalti, predikuesi dhe anagnosti, pra ata që kryejnë liturgjinë në kishë. Ajodhima ndahet me pjesën tjetër të kishës me anën e ikonostasit. Në qendër të ajodhimës gjendet tryeza e shenjtë. Mbi tryezën e shenjtë celebrohet Misteri i Falenderimit Hyjnor. Tryeza e Shenjtë simbolizon varrin e Krishtit. Në inagurimin e kishave, nëpër tryezat e shenjta vendosen lipsane shenjtorësh. Mbi tryezën e shenjtë qëndrojnë Ungjilli, antimisi, kryqi dhe artofori. Në anën e majtë të ajodhimës gjendet proskomidhia, e cila simbolizon grazhdin e Betlehemit, ku lindi Krishti.

Altari ndahet me naosin me anën e ikonostasit. Ata janë dy llojesh prej druri ose prej muri. Në ikonostas vendosen ikonat e shenjta sipas një rregulli të caktuar. Ikonat e ikonostasit i ndajmë në të mëdha dhe të vogla. Në vendosjen e ikonave të mëdha ndiqet ky rregull: Gjithmonë në qendër të ikonostasit vihen ikona e Krishtit dhe e Shën Mërisë me Krishtin ndër duar. Në krah të tyre vendosen Joan Pagëzori nga njëra anë dhe ikona e shenjtit të kishës, nga ana tjetër. Mbi dyert e veriut dhe të jugut vendosen kryeëngjëjt Mihail dhe Gabriel. Ikonat e vogla, që vendosen në pjesën e sipërme të ikonostasit, janë me tematikë nga të kremtet kryesore të Krishtit dhe te Shën Mërisë. Në qendër të ikonostasit vendoset kryqi, mbi të cilin është pikturuar Krishti i kryqëzuar. Zakonisht ikonostaset i lyenin me bojë ari.

Ikonat pikturohen mbi dërrasë dhe më pas vendosen në ikonostas sipas një renditjeje të caktuar. Arti bizantin i pikturimit të ikonave u nënshtrohej rreptësisht kanoneve të kishës. Ikona të lëvizshme quhen ato që paraqesin skena nga Bibla ose portrete shenjtorësh dhe pikturohen në dru qiparisi ose pishe.

Pikturat murale janë dy llojesh: a) afresket (al fresko), që pikturohen mbi suva të njomë dhe b) (al secco) që pikturohen mbi suva të thatë. Afresket pikturohen mbi suva të njomë sepse vetëm me këtë mënyrë mund të realizohet kjo teknikë. Ngjyrat depërtojnë thellë në suva dhe bëhen njësh me të. Kjo është një mënyrë e vështirë, e cila kërkon që ikonografi të jetë me përvojë dhe i shkathët sepse nëse thahet suvaja, nuk është e lehtë të bëhen korrigjime. Ana pozitive e kësaj teknike është se ngjyrat depërtojnë te njëra-tjetra dhe rezistojnë në shekuj. Bizantinët nuk preferonin al secco, domethënë pikturën mbi suva të thatë, sepse vepra të tilla nuk i rezistonin kohës. Të gjitha pikturat murale që kanë mbërritur deri në ditët tona janë afreske. Kurora prej ari, e cila pikturohet mbi kokat e shenjtorëve, quhet aureolë.

Hyrja në ajodhimë bëhet nga tri dyert. Dera e mesit quhet “Dera e Bukur”. Në naos gjendet froni dhespotik, mbi të cilin qëndron episkopi. Nëse është katedrale, ka më shumë frone. Përballë me fronin dhespotik është amvoni.

Për të realizuar ndërtimin e strukturave të harkuara është përdoruar guri çmërs . Këtë e hasim në kishën e Labovës, në atë të Peshkëpisë së Sipërme etj. Përsa i përket aspektit estetik kishat mesjetare kanë disa karakteristika të përbashkëta: krijimin e hapësirës së pafund në brendësi dhe krijimin e piktoreskes në fasadën e jashtme. E para është arritur nëpërmjet copëtimit dhe vijueshmërisë së vëllimeve nga kolonat, dritaret, ndriçimi, afresku, mozaiku, ikonostaset, kupola, që krijojnë ndjenjën e intimitetit. E dyta, pra arkitektura piktoreske në fasadën e jashtme të kishave është arritur nëpërmjet theksimit të kupolës mbi tambur dhe mbi të gjitha nga zbukurimi keramoplastik dhe trajtimi i fasadave me nike të zbukuruara me tulla, dritare me harqe e shpatulla të shkallëzuara, friza e korniza .

Të dhëna rreth ndërtimit, rindërtimit, pikturimit ose ripikturimit të kishave, rreth ktitorëve, piktorëve e mjeshtërve të ndërtimit i gjejmë në mbishkrimet kishtare . Duke deshifruar mbishkrimet, gjejmë të dhëna rreth klerikëve dhe laikëve, vendas ose të huaj, që kanë administruar institucionet fetare në kohë të ndryshme. Ka mbishkrime që japin të dhëna per ngjarje të caktuara historike ose përjetësojnë ndonjë gojëdhënë të hershme. Ka  mbishkrime që përmendin emrin e dhuruesit. Zakonisht gjenden në objektet e dhuruara, mbi kapakë ungjijsh, mbi bazamente kryqesh, potitësh ose thimiatorë, mbi kuti lipsanësh etj. Mbishkrime gjejmë nëpër anët e epitafëve ose të mbulesave që mbulojnë kungatën, rreth antimisëve etj .


3.1.a KISHA “FJETJA E HYJLINDËSES” NË PESHKËPINË E SIPËRME

Kisha “Fjetja e Hyjlindëses” gjendet rreth 15 minuta larg nga fshati Peshkëpi e Sipërme. Kisha është ndërtuar në shek. X  dhe ka përmasa 17.05 x 12.5 m (Fig. 17, nr. 1 – 3). Ajo ka qenë selia e peshkopatës së Drianopojës . Kjo vërtetohet nga absida, e cila përmban sinthronin, të formuar nga tri radhë shkallësh me fronin peshkopal në mes. Prej kësaj kishe e ka marrë emrin fshati Peshkëpi. Sipas studiuesit Apolon Baçe, emri i peshkopatës së Drianopojës e ka origjinën te qyteti i vjetër i Hadrianopojës, që shtrihej ndërmjet Melanit dhe Libohovës . Edhe Aleksandër Meksi, duke u nisur nga toponimia është i mendimit se kisha peshkopale gjendej në afërsi të Teqesë së Melanit. Madje, ai thekson se në varësi të kësaj peshkopate kanë qenë gjithë kishat e luginës së Drinos. Meksi na bën me dije se gjatë mesjetës peshkopatat në kohë të ndryshme shkriheshin dhe bashkoheshin me njëra-tjetrën e për rrjedhojë e ndryshonin selinë e tyre .

Muratura e kishës është ndërtuar me gurë. Ndërmjet gurëve ka copa tullash e tjegullash, pa ndonjë dekor të përcaktuar. Në pjesën qendrore të kishës mbizotëron volumi i tamburit, të cilit i bashkëngjiten volumet e krahëve të kryqit, që mbulohen prej një çatie dyujëshe . Sipas burimeve të traditës, thuhet se kryemjeshtëri që ndërtoi kishën, ishte nga Pirsojani i Konicës. Përsa i përket datimit të kishës, ka mendime të ndryshme. Frederikos Versakis përcakton si kohë të ndërtimit të kishës periudhën e dinastisë maqedonase (fundi i shek. IX deri në mesin e shek. XI) , ndërsa Aleksandër Meksi mendon se kisha i përket periudhës ndërmjet fundit të shek. XI dhe mesit të shek. XIII .

Kisha e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme i përket variantit të vjetër në formë kryqi. Një kupolë cilindrike ngrihet në pikëtakimet e dy qemerëve, të cilët i brendashkruhen një drejtkëndëshi. Mjediset këndore ndërmjet kryqit dhe katërkëndëshit mbulohen nga qemerë gjatësorë. Kisha përbëhet nga naosi, altari dhe një portik i vogël në anën perëndimore. Muratura e kishës është ndërtuar me gurë çmërsi, ndërmjet të cilëve gjenden copa tullash e tjegullash, pa ndonjë dekor të përcaktuar. Në pjesën qendrore të kishës mbizotëron volumi i tamburit, të cilit i bashkëngjiten volumet e krahëve të kryqit që mbulohen prej një çatie dyujëshe . Tamburi me kupolën është i ulët dhe përfundon me një kornizë të dyfishtë tullash, të cilat janë vendosur në formë dhëmbësh sharre. Në bazën e tamburit të kupolës gjendet një mbishkrim, sipas të cilit kisha është ndërtuar nga perandori Aleks Komneni (1081-1118) .
Në bllokun e muraturës së tryezës së shenjtë janë dy zgavra. Ajo që ka përmasat 25 x 18 x 28 cm është në formë paralelpipedi dhe ka shërbyer për të mbajtur lipsanet e shenjta. Në apsidën gjysmërrethore janë tri radhë shkallësh. Në mes tyre është froni peshkopal dhe anash tij, frone të tjera (Fig. 18, nr. 1 – 2).
Në mesin e bemës gjendet tryeza e shenjtë, e cila përbëhet nga një pllakë monolite prej guri gëlqeror me përmasat 95 x 149 cm (Fig. 19, nr. 1 – 4). Kjo mënyrë ndërtimi e kishës me sinthron është karakteristike për kishat e selive peshkopale. Sinthroni është ndërtuar me blloqe të skuadruar prej guri çmërsi, si edhe me ndërfutje gurësh të vegjël gëlqerorë dhe ranorë. Sinthroni është i lyer me disa duar gëlqereje . Gjithashtu, në kishën e Shën Mërisë janë gjetur edhe fragmente të shumta arkitektonike, të cilat kanë mundësuar rindërtimin e saktë hipotetik të ambonit të kishës (Fig. 20, nr. 1 – 3).

Dritarja treshe e apsidës mbulohet me tri harqe tullash, të cilat mbështeten te muret. Mbi harqet me tulla ka shirita tullash në formë dhëmbësh sharre. Bema në pjesën qendrore ndriçohet nga një dritare treshe. Anash gjenden edhe dy dritare të tjera, të cilat janë pjesërisht të zëna. Protezisi dhe diakonikoni kanë nga një apsidë të vogël, në brendësi të së cilës gjendet një dritare dyshe.

Νë anën jugore kishës i është shtuar një mjedis tjetër, i cili i përket priudhës para pushtimit turk, pra gjatë shek. XIII-XIV. Mjedisi është një narteks i hapur në trajtë kryqi të brendashkruar. Muret e narteksit janë ndërtuar me teknikën e kluasonazhit. Në pjesën e sipërme narteksi ka një rozetë tullash, si edhe një dekor me tulla horizontale. Narteksi i shtuar gjatë shek. XIII-XIV nuk është përfshirë te publikimet e Vokotopoulos, Evangjelidhit dhe Pallas  (shih Fig. 17, nr. 1).

Altari përbëhet nga bema, protezisi dhe diakonikoni. Në mesin e bemës është tryeza e shenjtë, që përbëhet prej një pllake të gdhendur. Tryeza e shenjtë mbështetet mbi një bllok prej muri. Bema ndahet nga naosi me anën e një ikonostasi muri, i cili është pikturuar në vitin 1510. Ky fakt vërtetohet nga mbishkrimi, që është gdhendur mbi derën e bukur të ikonostasit të kishës:

+ Ανηστοριθει το παρων διάστηλον διά σύνδρομείς καί ένδόξου τού θεοφιλεστάτου έπισκόπου Δρι / νουπόλεος κυρού Σιμεών διά ψυχηκήν σύτου σωτιρίαν: έπι ‘ετους Ζ Ι Θ (7019=1510) σεπτέ(μ)βρίο(υ) ΙΒ:

“U pikturua ky ikonostas me kontributin dhe shpenzimet e peshkopit shumë perëndidashës së Drinopojës, zotit Simeon, për shpëtimin e shpirtit të tij, në vitin 7019 (=1510) shtator” .

Sipas Theofan Popës, rreth 20 cm larg nga ikonostasi prej muri gjendet një ikonostas druri me ikona të shekullit XVIII. Mbi ikonën “Fjetja e Hyjlindëses” në ikonostasin prej druri të kishës është shkruar: 1798 μαρτίου 20. Διά χηρός Λαζάρου έξ Ζαγορίασ-έξ άνω σουδένα Ζαγορήου “1798 mars 20. Me dorën e Llazarit, nga Zagori, nga Ano Sudhena e Zagorit”. E njëjta datë gjendet edhe në ikonën e Joan Pagëzorit . Mbi ikonën e Shën Mitrit gjendet mbishkrimi: 1802 Αύγούστου 1 “1802 gusht 1”. E njëjta datë gjendet edhe në ikonën e Shën Gjergjit, por pa muajin . Në ikonën “Kryeengjëjt” gjendet mbishkrimi: + Αφιέρομα τού Κυρίου Μαργαρίτη Μήτρου / Φάντου 1859 Δεκεμβρίου 20. Ο Ζωγράφος / Πέτρος Γεωργιάδης πρωτοψάλτης τής Μητρο / πόλεως Ιωαννίνων. “Dhuratë e zotit Margarit Mitro Fandi, 1859, dhjetor 20. Piktor Petro Gjergjiadhi, kryepsalt i mitropolisë së Janinës” . Në një ikonë tjetër është shkruar: 1859 Δεκεμβρίου 20. Δια συνδρομής του Κυρίου / Γιάννη Μησιου. Ο Ζωγράφος Πέτρος Γεωργι / άδης πρωτοψάλτης τής Μητρο / πόλεως Ιωαννί / νων. “1850, dhjetor 20. Me kontributin e zotit Jani Misiut, piktor Petro Gjeorgjiadhi kryepsalt i Mitropolisë së Janinës” .

Disa ikona nga kjo kishë janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë. Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë këto ikona: Krishtlindja, me autor Joan Athanasin dhe nr. inventari 5422; Shpërfytyrimi, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5495 dhe me përmasa 33 x 43 cm; Prerja e koksë së Joan Pararendësit, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5499 dhe me përmasa 33 x 43 cm; Ipapandia, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5503 dhe me përmasa 32 x 43 cm (Fig. 21, nr. 1); Shën Kolli dhe Shën Eftimi, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5504 dhe me përmasa 32 x 43 cm (Fig. 21, nr. 2); Kryqëzimi, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5505 dhe me përmasa 32 x 43 cm (Fig. 21, nr. 3); Shën Pjetri, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5508 dhe me përmasa 33 x 43 cm (Fig. 21, nr. 4); Analipsi, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5522 dhe me përmasa 32 x 42 cm (Fig. 21, nr. 5); Ngjallja, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5482 dhe me përmasa 32 x 43 cm (Fig. 21, nr.6);Lindja e Hyjlindëses, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5526 dhe me përmasa 33 x 43 cm; Ungjillëzimi, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5906 dhe me përmasa 33 x 42 cm; Shërimi i ulokut, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5907 dhe me përmasa 31 x 42 cm; Hyrja në Jeruzalem, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 6001 dhe me përmasa 32 x 43 cm; Pagëzimi, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 6073 dhe me përmasa 31 x 42 cm; E diela e Thomait, me autor Joan Athanasin, nr. inventari 6020 dhe me përmasa 31 x 43 cm.

Në fondet e Muzeut Historik Kombëtar kemi evindetuar edhe ikona të tjera të kësaj kishe, të cilat janë realizuar nga ikonografë që kanë parapëlqyer të jenë anonimë. Këto ikona janë: Shën Mitri, me nr. inventari 5630 dhe me përmasa 54 x 76 cm, Shën Andrea, me nr. inventari 5866 dhe me përmasa 42 x 29 cm; Krishtlindja, me nr. inventari 5960 dhe me përmasa 54 x 76 cm; Hyrja e Hyjlindëses në tempull, me nr. inventari 6059 dhe me përmasa 43 x 33 cm; Rrethprerja, me nr. inventari 5837 dhe me përmasa 42 x 32 cm etj,.

Sot, monumenti paraqitet i transformuar, me dritare krejt të murosura, si edhe me shtesa të mëvonshme në brendësi e në anën e jashtme. Në një kohë të mëvonshme, në anën jugore të kishës është shtuar një mjedis në formë drejtkëndëshi, i cili lidhet me kishën me anën e një dere. Mjedisi i shtuar përbëhet nga tri vëllime: Vëllimi qendror është i lartë dhe i mbuluar me qemer tërthor; ndërsa dy vëllimet anësore janë më të ulëta dhe të mbuluara me qemer cilindrik. Pjesa qendrore del mbi çati. Ajo  mbulohet me anën e një çatie dyujëse. Mjedisi i shtuar është ndërtuar me teknikën e kluasonazhit: një rresht tullash horizontale  me dy ose tri tulla vertikale. Në pjesën fundore të murit gjenden gurë të skuadruar, të cilët janë marrë nga ndërtesat antike. Shtesa e ndërtuar, i përket shek. XIII-XIV .

Kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Peshkopinë e Sipërme, veç rastit të mësipërm, është rindërtuar edhe disa herë të tjera. Një rindërtim tjetër i përket vitit 1883. Ky fakt vërtetohet me anën e një mbishkrimi që gjendet i shkruar rreth kubesë qendrore të kishës: Πάλην άνακαινίσεται έπιμέλ(ε)ι(α) τού Κυρίου Ιωάννου Γούντα 1883. “Prapë u ripërtëri me kujdesin e zotit Jan Guda 1883” .







3.1.b KISHA E SHËN MËRISË NË LABOVËN E KRYQIT

Një nga monumentet më përfaqësuese të arkitekturës tip kryq i brendashkruar me kupolë është kisha e Shën Mërisë në fshatin Labovë të Kryqit. Kisha e "Shën Mërisë" është në mes të fshatit Labovë. Kisha i është kushtuar lindjes së Hyjlindëses dhe kremton më 8 shtator . Në lidhje me datimin e kishës, studiuesit kanë mendime të ndryshme. Në vitin 1916, kisha e Shën Mërisë është vizituar nga Frederikos Versakis , i cili ka bërë një planimetri hipotetike të gjendjes fillestare. Peter Megav, Moutsopoulos dhe Guntram Koch  mendojnë se kisha daton në shek. X. F. Versakis e daton kishën në shek. XII. Velenis propozon fundin e shek. XII dhe fillimin e shek. XIII. Meksi dhe Pallas e datojnë kishën në shek. XIII. Duke u nisur nga forma e narteksit, Panayotis Vokotopulos është i mendimit se kisha daton në gjysmën e parë të shek. XI  (Fig. 22; Fig. 23, nr. 1 – 2).

Sipas Aleksandër Meksit, e parë në aspektin e vlerave arkitektonike, kisha është monument i arrirë. Duke gjykuar në tërësi vlerat arkitekturore të këtij monumenti, si ato të brendëshme, ashtu edhe ato të anës së jashtme, kisha bart vlera arkitektonike të dorës së parë .

Në qendër të kupolës së kishës është pikturuar "Pandokratori" dhe poshtë tij, skena me "Liturgjinë e engjëjve". Në harkadën perëndimore, përballë me ikonostasin gjendet skena "Deisis", e cila daton në shek. XII. Në harqet e brendshme të harkadave janë skenat: "Zbritja nga Kryqi", "Krishti para Pilatit", "Fjetja e Hyjlindëses", "Vënia e kurorës me gjemba" etj. Të gjitha skenat e mësipërpërme datojnë në shek. XIII. Të gjitha janë të dëmtuara nga lagështira. Në qendër të harkadës veriore është skena e "Trinisë së Shenjtë", ndërsa në apsidën e kishës, "Platitera", e cila paraqitet me krahët e hapur dhe Krishin në prehër .

Mjedisi i altarit ndahet nga naosi me anën e një ikonostasi prej druri të gdhendur. Ikonostasi të krijon përshtypjen e një pjergulle të harlisur. Në të janë skalitur pjergulla dhe bistakë rrushi dhe zogjtë që çukisin mbi to. Ikonostasi është gdhendur prej Kostë Tunit nga Meçova në vitin 1805. Meçova është një fshat vllehësh afër Janinës. Ky fakt vërtetohet nga një mbishkrim i gdhendur në dru mbi portën jugore të ikonostasit:

+ Ετος 1805 αυγουστος 26 (ε)πυτροπευοντας Παπακυρυτζις χριστου δυα / χυρως Κωστα Τουνου Μετζωβυτης.

“Viti 1805, gusht 26, në kohën e epitripit Kristo Papaqirisit, me dorën e Kostë Tunit Meçovitit”  (Fig. 24, nr. 1 – 2).
Në qendër të ikonostasit madhështor janë dyert e bukura dhe sipër tyre është gdhendur një shqiponjë dykrenore. Mbi dyert e bukura të ikonostasit gjendet skena "Darka mistike". Ikonat e mëdha të ikonostasit janë: "Krishti", "Shën Mëria", "Joan Pagëzori", "Lindja e Hyjlindëses", "Tre hierarkët", "Shën Parashqevia", "Shën Kolli" etj. Në pjesën e sipërme të ikonostasit janë 12 ikonat e vogla: "Pagëzimi", "Krishtlindja", "Mandili i shenjtë", "Hyrja e Krishtit në Tempull", "Hyrja e Hyjlindëses në tempull", "Lindja e Hyjlindëses", "Trinia e Shenjtë", "Ngjallja e Llazarit", "Shërimi i të verbrit", "Shpërfytyrimi", "Pendikostia" dhe "Kryqi i Shenjtë". Ikona e fundit tregon si u gjet kryqi, ku u kryqëzua Krishti prej Elenës, nënës së Kostandinit të Madh. Kjo ikonë është vendosur jashtë programit standard ikonografik të paraqitjes së festave kryesore. Vendosja e ikonës ka për qëllim të kujtojë se në këtë kishë ekziston një pjesë nga Kryqi i Shenjtë, mbi të cilin është kryqëzuar Krishti.

Ikonat e vogla të ikonostasit datojnë në shek. XIX. Fatkeqësisht, ato janë grabitur menjëherë pas restaurimit në vitin 2002. Në këtë kishë gjendet një ikonë e "Krishtit Pandokrator", anash së cilës janë 12 skena që paraqesin udhën e kryqit: "Në malin e ullinjve", "Vizioni i Abrahamit", "Larja e këmbëve", "Puthja e Judës", "Krishti përpara Kajafës", "Krishti para Pilatit", "Larja e duarve të Pilatit", "Vendosja e kurorës me gjemba", "Etja e Krishtit", "Mbajtja e kryqit", "Kryqëzimi" dhe "Zbritja nga kryqi" .

Disa ikona nga kjo kishë janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë. Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë këto ikona: Shën Kolli, me nr. inventari 5496 dhe përmasa 22 x 31 cm (Fig. 24, nr. 3); Krishti, me nr. inventari 5967 dhe përmasa 43 x 53 cm (Fig. 24, nr. 4), si edhe një ikonë që nuk mund ta identifikojmë, me nr. inventari 6510 dhe përmasa 61 x 82 cm (Fig. 24, nr. 5).

Kisha e "Shën Mërisë" në Labovën e Kryqit është restauruar disa herë. Një restaurim është bërë në vitin 1776 nga papa Zoto. Apsida qendrore dhe apsidat anësore të kishës janë rrënuar dhe janë rindërtuar në vitin 1776. Ky fakt vërtetohet nga mbishkrimi, që gjendet i gdhendur në mesin e apsidës jashtë kishës: Ι(ησου)σ Χ(ριστό)σ Νικα. Ετους 1776. Παπα Ζωτω. “Jezu Krishti fiton, viti 1776, papa Zoto” . Bamirësi Vangjel Zhapa në testamentin e tij ka lënë shumën e 1700 florinjve, me të cilën do të paguhen epitropët e kishës, dy priftërinjtë dhe dy psaltët .

Në vitin 1990 kisha e Labovës së Kryqit iu nënshtrua një restaurimi tërësor me fondet e labovites Eftimi Petridhi, e cila banon në Amerikë. Restaurimi i jashtëm dhe i brendshëm kapi shifrën e 100 mijë dollarëve amerikanë. Restaurimi i ikonave dhe i afreskeve u realizua nga restauratori Gazmend Muka .



3.1.c KISHA “FJETJA E SHËN MËRISË” NË ZERVAT

Kisha “Fjetja e Shën Mërisë” gjendet në fshatin Zervat të Gjirokastrës. Forma e saj e vjetër shquhet në mjaft aspekte në anën e jashtme, ndonëse qëndron e fshehur nga ndërtimet e mëvonshme. Kisha e Shën Mërisë bën pjesë në kishat në formë kryqi me kupolë (Fig. 25; Fig. 26, nr. 1 – 2). Duke u nisur nga teknika e ndërtimit, Aleksandër Meksi mendon se kisha i përket shek. XI-XII. Kishës i janë shtuar hajate të vona. Në kishë hyhet nëpërmjet narteksit dhe hajatit jugor. Kisha ndahet në tri nefe me nga dy arkada secila. Këto të fundit mbështeten në murin lindor dhe atë perëndimor. Kupola me tamburin cilindrik ngrihen mbi një sistem harqesh mbajtëse e trekëndëshash sferikë.
Shtresat e reja të ndërtimeve të mëvonshme dallohen nga shtresat e vjetra, jo vetëm nga teknika e ndërtimit, por edhe nga fugaturat vertikale të kontaktit të murit të ri me të vjetrin. Fugaturat gjenden në anën veriore dhe atë lindore të kishës. Në anën lindore, gjenden tri apsidat e kishës. Apsida qendrore është në formë gjysmërrethi, ndërsa apsidat anësore janë trefaqëshe me nga një nike të shkallëzuar. Në apsidën qendrore është një dritare, e cila shërben për ndriçimin e bemës. Çatia e transpetit është në nivel më të lartë se çatia e mjediseve anësore. Duke e parë nga ana e jashtme, kisha shquhet për përpjestimet e ulëta dhe për trajtim të thjeshtë të mureve. Tamburi i kishës ka tetë dritare të vogla, të cilat mbulohen me hark tullash, si edhe një friz tullash të vendosura këlliç gjatë tërë perimetrit. Muratura e kishës është me gurë gëlqerorë dhe me tulla e tjegulla të copëtuara, ndërmjet gurëve .

Mbi një gur të murosur në faqen e murit perëndimor gjendet një mbishkrim, i cili tregon se një murg që quhej Kalist ka bërë një rindërtim të mundshëm të kishës: ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ / ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ / ΕΤΟΥΣ Ζ Υ Α (7091=1583) ΚΑΛΙΣΤΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ. “Isu Krishti. Nëna e Përëndisë. Viti 1583. Murgu Kalist”. Mbishkrimi është shkruar me shkronja të mëdha në katër faqet e një kryqi .

Mbi portën perëndimore, brenda kishës gjendet një mbishkrim me shkronja të mëdha, i cili na bën me dije për një rindërtim të kishës dhe pikturimin e saj në vitin 1606 nga ikonografët Mihal dhe Nikolla: Ηγερθη έκ βάθρων καί ίστορήθη ο πάνσεπτος καί θείος ναος τής ύπεραγίας ένδόξου δεσπηνης ήμών Θεοτόκου καί άειπαρθένου Μαρίας καί ή σηνδρομή δέ όλον γέγονεν: ετου(ς) Ζ Ρ Ι Δ (7114=1606). Ηστορίθη δέ καί διά χερός αμού τού άμαρτολού Μιχαήλ καί Νικολάου. “U ndërtua që nga themeli dhe u pikturua ky tempull hyjnor dhe i gjithnderuari i së mbishenjtës, së lavdëruar zonjës sonë, Hyjlindëses dhe gjithmonë virgjëreshës Mari, me kontributin e të gjithëve, në vitin 7114=1606. U pikturua me dorën time, të mëkatar Mihalit dhe Nikollës . Ikonografët Mihal dhe Nikolla qenë nga Linotopi .

Ndër afresket e kishës mund të përmenden: “Fjetja e Hyjlindëses”, “Pendikostia”, “Darka Mistike”, “Ngjallja”, “Mbledhja e kryeengjëjve” etj. Në figurat bust bie në sy Shën Aleksandri, Shën Theofani, Shën Isihi etj .

Disa ikona nga kjo kishë janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë. Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë këto ikona: Shën Mëria, me nr. inventari 5797 dhe përmasa 53 x 39 cm; Dhëndri, me nr. inventari 5929 dhe përmasa 44 x 64 cm; Shën Spiridhoni, me nr. inventari 5964 dhe përmasa 64 x 30 cm; Shën Gjergji dhe Shën Harallambi, me nr. inventari 6096 dhe përmasa 38 x 33 cm.
 
KREU IV




KISHAT PASBIZANTINE DHE OBJEKTE TË TJERA KULTI NË LUGINËN E DRINOS


Arkitektura pasbizantine u përket shek. XVI-XIX. Prej kësaj periudhe ka shpëtuar numri më i madh i kishave të luginës së Drinos. Ndonëse në kushtet e pushtimit osman, në gjysmën e parë të shek. XVI janë ndërtuar mjaft kisha, të cilat i kemi përfshirë në studimin tonë: kisha e Shën Mërtirit në Tranoshishtë të Lunxhërisë, e cila është rindërtuar në vitin 1617; kisha e Shën Mërisë në Vllahogoranxi, që është pikturuar në vitin 1622 nga Onufër Qiprioti; kisha e Shën Kollit në Saraqinisht të Lunxhërisë, e cila është ndërtuar në vitin 1625; kisha e Shën Kollit në Spile të Lunxhërisë, që është ndërtuar dhe pikturuar në vitin 1634; kisha e Shën Anës në Derviçian, e cila mendohet të jetë ndërtuar në shekullin XVI.

Në shekullin XVII kishat pasbizantine u shtuan. Prej tyre janë: kisha e Shën Gjergjit në Nokovë të Lunxhërisë, e cila është ndërtuar në vitin 1772; kisha e Profetit Ilia në Nokovë të Lunxhërisë, që është ndërtuar në vitin 1775; kisha e Burimit Jetëdhënës në Derviçan, që mendohet se është ndërtuar në shekullin XVII; kisha e Shën e Premtes në Selckë, që është ndërtuar në vitin 1755; kisha e Kryeengjëjve në Gjirokastër, e cila është ndërtuar në vitin 1777; kisha e Shën Sotirit në lagjen “Pazar i Vjetër” të Gjirokastrës, që është ndërtuar në vitin 1784; kisha e Shën Kollit në Këllëz të Lunxhërisë, e cila është ndërtuar në vitin 1786; kisha e Shën Mërisë në Këllëz të Lunxhërisë, që daton më 1796.

Kulmin e saj arkitektura bizantine e arriti në shek. XVIII. Gjatë këtij shekulli në luginën e Drinos janë ndërtuar këto kisha: kisha e Kryeengjëjve në Qestorat të Lunxhërisë, që është ndërtuar në vitin 1817; kisha e Kryeengjëjve në Peshkëpinë e Sipërme, e cila mendohet të jetë ndërtuar në vitin 1817; kisha Fjetja e Hyjlindëses në Qestorat të Lunxhërisë, që është ndërtuar në vitin 1862; kisha e Shën Kollit në Selckë, e cila i përket shek. XVIII; kisha e Shën Spiridhonit në Stegopul të Lunxhërisë, që është ndërtuar në vitin 1871; kisha e Fjetjes së Hyjlindëses në Derviçan, e cila është ndërtuar në vitin 1870 (Fig. 3).

Monumentet e ndërtuara gjatë periudhës pasbizantine klasifikohen në tri grupe: kisha njënefëshe, kisha në formë kryqi me kupolë dhe bazilika. Karakteristikë e kishave njënefëshe është salla drejtkëndëshe me apsidën nga lindja. Përsa i përket strukturës së mbulimit, këto kisha ndahen në: kisha që mbulohen më çati druri, kisha që mbulohen me sistem qemerësh dhe kisha të tipit sallë me kupolë. Sigurisht, për shkak të shtrirjes së gjatë kohore (shek. XVI-XIX) të arkitekturës pasbizantine, veç këtyre grupimeve që u përmendën më sipër, ka edhe mjaft kisha me arkitekturë të veçantë .

1-Kishat njënefëshe, të mbuluara me çati druri janë kishat e para të ndërtuara pas pushtimit osman dhe përbëjnë grupin më të madh. Këto kisha janë të vogla, me ndonjë dritare të vogël dhe me hajate të shtuara më vonë. Ndër to mund të përmenden ato që janë ndërtuar në shek XVI: kisha e Shën Gjergjit në Leshnicën e Sipërme (viti 1525), kisha e Shën Mitrit në Poliçan (viti 1526), kisha e Shën Thanasit në Peca (viti 1525), kisha e Shën Sotirit në Tremisht (viti 1560) etj. Këto kisha kanë si karakteristikë të përbashkët se janë të thjeshta dhe të zhveshura nga elementet dekorative. Dyshemetë e tyre janë të shtruara me plloça të çrregullta guri. Ndriçimi në to është i dobët. Nga brenda kishës dallohet konstruksioni i çatisë së drunjtë .

2-Kishat e nëngrupit të dytë janë të mbuluara me qemere cilindrike gjatë gjithë aksit gjatësor. Kisha të tilla janë: kisha e profetit Ilia në Jorgucat (viti 1586), kisha e Shën Anës në Derviçian (Shek. XVI) etj. Konceptimi hapësinor shkon më tej në kishat me qemere të kryqëzuara kishën e Shpërfytyrimit në Çatistë (viti 1584) dhe në kishën e Trinisë së Shenjtë në Kardhikaq, e cila pasqyrohet në kompozimin vëllimor të jashtëm. Në nëngrupin e tretë bëjnë pjesë ato kisha që janë në formë salle me kupolë, e cila realizohet me ndërmjetësinë e tamburit, ose lartësohet mbi çati. Kishat njënefëshe kanë kryesisht absida gjysmërrethore; por ka raste ku janë përdoruar absida trefaqëshe ose pesëfaqëshe. Ka edhe kisha triabsidale (Dhrovjan, Çatistë, Jorgucat, Dhivër). Kishat në formë kryqi me kupolë kanë filluar të ndërtohen kryesisht në gjysmën e dytë të shek. XVI, kanë arritur kulmin në shek. XVII dhe kanë pësuar rënie në shek. XVIII. Pjesa më e madhe janë kisha manastiresh, të cilat janë ndërtuar larg rrugëve të komunikimit .

3-Grupimi më i rëndësishëm janë bazilikat, të cilat ndahen në tri nëngrupe kryesore: bazilikat me kupolë, bazilikat e mbuluara me sistem qemerësh dhe bazilikat me tavan të rrafshët.
Bazilikat me kupolë kanë më shumë se katër kolona. Kjo gjë i dallon prej kishave në formë kryqi me kupolë. Nefi qendror është i mbuluar me një qemer cilindrik. Në qendër të tij është kupola, e cila ngrihet mbi një tambur të lartë. Ka raste, ku qemeri qendror ndërpritet prej harqeve tërthore, të cilët lidhin kolonat. Kjo dukuri haset në Lukovë, Nivan, Postenan, Leshnicë etj. Ka bazilika të mbuluara me një sistem qemerësh: nefet mbulohen me qemere të pandërprera në tërë gjatësinë e tyre. Rasti më tipik është kisha e Shën Sotirit në Gjirokastër, ku nefet anësore janë me qemere anësore gjatë gjithë shtrirjes së naosit. Një zgjidhje tjetër e ndërmjetme është në kishën e Shën Mëhillit në Gjirokastër, ku nefet anësore mbulohen me qemerë gjatësorë, ndërsa nefi qendror mbulohet me kupola. Në nëngrupin e tretë kemi bazilikat me tavan të rrafshët, të cilat janë me strukturë dhe me tavan prej druri. Zakonisht tavanet e këtyre kishave janë të gdhendur ose të ngjyrosur .

Bazilikat, në të shumtën e rasteve kanë një apsidë në anën e tyre lindore, por hasen raste të kishave triapsidale (Shën Mëhilli dhe Shën Sotiri në Gjirokastër). Shpesh tavanet e tyre kanë zbukurime me motive popullore, ndërsa ikonostasët janë prej druri të gdhendur nga mjeshtërit vendës. Përveç ikonostaseve atelietë e drugdhendësve kanë gdhendur frone peshkopalë, amvone, proskinotarë etj. Ka një munër kishash, ikonostasët e të cilave janë prej muri të suvatuar dhe mbi të janë pikturuar ikonat. Dyshemetë e kishave janë të shtruara me pllaka guri të skuadruara, por nuk përjashtohen rastet e kishave që i kanë dyshemetë e shtruara me pllaka të çrregullta guri. Te kishat në formë kryqi me kupolë ka trajtim zbukurimor të tambureve, apsidave me nike, kornizave etj. Në këtë aspekt, rasti më tipik është kisha e Malçanit, tek e cila ndërthurja me tulla e gurë e tamburit flet për mjeshtërinë e lartë të ndërtuesve të Stegopulit. Muret e kishave përfundojnë zakonisht me korniza. Ato janë me rrasa guri shtresor dhe dalin paksa prej murit. Ka edhe korniza me gurë të profiluar, të vendosur në formë dhëmbësh sharre. Mbi kornizën vjen çatia e kishës, e cila në shumicën e rasteve është e mbuluar me rrasa prej guri. Muratura e kishave është me gurë të lidhur me njëri-tjetrin me llaç gëlqereje. Fillimisht kishat ndërtoheshin me gurë të çrregullt. Por ka raste, kur janë me gurë të skuadruar, me qoshe të punuara pastër. Kjo ndodh në punimin e nikeve, të apsidave, kornizave të dritareve etj. Rasti më tipik është në kishën e manastirit të Ravenës në Goranxi, ku gurëgdhendësit kanë qenë mjeshtër të vërtetë. Përveç teknikës së përsosur të vendosjes së gurëve në rreshta horizontalë, ata kanë aplikuar harqe me gurë të gdhendur, të cilët dëshmojnë se ustallarët kanë pasur shije të lartë artistike .

Kishat e luginës së Drinos janë pikturuar nga ikonografë të famshëm. Onufër Qiprioti ka pikturuar afresket e kishës së Shën Mërisë në Vllahogoranxi. Pikturat murale datojnë në vitin 1622. Në pikturimin e kishës atë e ka ndihmuar Alivizi Foka . Ky i fundit ishte nga ujdhesa e Qefalonisë. Ka pikturuar kishën e Shën Triadhës në Tranoshisht, si edhe një numër të konsiderueshëm ikonash nëpër kishat e Lunxhërisë. Piktura murale e kishave të luginës së Drinos gjatë shek. XVII-XVIII është cilësuar me tiparet e shkollës ikonografike të Athosit. Përfaqësuesi kryesor i kësaj shkolle është Mihali nga Linotopi . Në atelienë e Mihalit kanë punuar edhe dy bijtë e tij Kostandini dhe Nikolla. Këta të fundit nën drejtimin e me atit të tyre Mihalit, në vitin 1630, kanë pikturuar kishën e Shën Kollit në Saraqinisht të Lunxhërisë. Në vitin 1653, Kostandini bashkë me Nikollën kanë pikturuar afresket e kishës së Profetit Ilia në Stegopul. Nëpërmjet mbishkrimeve kishtare mësojmë se në vitin 1754 Adhami nga Theotoqi ka pikturuar kishën e manastirit të Shën Triadhës në Pepel. Gjithashtu nuk mund të lemë pa përmendur piktorët qesaratas Joanin dhe Vasilin, të cilët gjatë viteve 1758-1799 kanë pikturuar nëpër kishat e Gjirokastrës.

Kishat e qendrave të banuara kanë pasur një repertor shumë të madh tipash e variantesh. Kishat e përdorura si faltore lagjesh kanë përmasa të vogla dhe i përkasin variantevë të thjeshta. Ndërsa kishat e qendrave të mëdha dallohen nga përmasat madhështore, si edhe nga trajtimi i pasur arkitektonik. Ato janë të kompletuara me nartekse, hajate dhe gjinekonite. Pjesët përbërëse të kishës janë naosi, narteksi, hajati dhe kambanorja. Këto të fundit mund të jenë të njëkohëshme me naosin, ose janë shtuar kohë pas kohe .


4.1 KISHA E SHËN SOTIRIT NË LAGJEN “PAZAR I VJETËR” TË GJIROKASTRËS

Kisha e Shën Sotirit është në lagjen “Pazar i Vjetër” të Gjirokastrës. Është ndërtuar në vitin 1784. Kisha është e tipit bazilikë trinefëshe. Ka përmasa të brendshme 15.75 x 12.10 m. Kisha përbëhet nga naosi, altari dhe narteksi (Fig. 27, nr. 1 – 2). Brendësia e kishës, nëpërmjet dy arkadave dhe dy pilastrave ndahet në tri nefe. Pilastrat katrore janë aty ku ndahet narteksi me naosin. Narteksi mbulohet me qemerë cilindrikë. Një arkadë e kishës kalon nga muri verior nëpër pilastrat e murit jugor. Kisha ka tri apsida, të cilat janë zbukuruar me nike dhe përfundojnë me korniza guri të vendosura në formë dhëmbësh sharre, të alternuara me radhë të drejta. Apsidat janë me shtatë nike, të mbuluara me harqe gurësh (Fig. 28, nr. 1 – 3). Çatia e kishës është me rrasa guri. Muratura është me gurë shtresorë me detaje të shumta gurësh të gdhendur .

Mbi një pllakë bronzi të vendosur mbi faqen e murit perëndimor në brendësi të kishës është mbishkrimi:

+ Ω θεατα, αί δύο έκκλησίαι τού Παντοκρά / τορος κ(αί) τών Ταξιαρχών Θεού εύδοκούν / τος άνηγέρθησαν έκ βάθρων καί μεγα / λοπρεπώς ώς όράς διά κοινών έξόδων / τών Χριστιανών τής πολητείας ταύ / της Αργυποκάστρου, άρχιερατεύοντος / του θεοφιλεστάτου, κ(αί) λογιωτάτου έπισκό / που Κ(υρί)ου Δοσιθέου – έτει σ(ωτη)ρίω Α Ψ Ο ΣΤ / -1776 –έν μηνί ίουνίοω Α.

“O vështrues, këto dy kisha, e Pandokratorit dhe e Taksiarkëve u ndërtuan me mirëdashjen e Perëndisë që nga themeli dhe në mënyrë madhështore sikurse i shikon, me shpenzimet e përbashkëta të krishterëve të këtij qyteti, Gjirokastër, në kohën e shumë perëndidashësit peshkopit, zotit Dositheu. Viti shpëtimtar-1776, në muajin qershor 1” .

Në narteks hyhet prej portës jugore dhe prej asaj perëndimore. Në gjysmën e lartësisë së narteksit është shtuar një kat i dytë, ku mund të hipësh nëpërmjet një shkalle të jashtme në anën veriore. Kati është shtuar në një kohë më të vonë se ndërtimi i kishës. Naosi është trenefësh dhe mbulohet me qemerë cilindrikë. Ai ndriçohet prej dritareve që janë në anën jugore, ndërsa mjedisi i altarit ndriçohet prej tri dritareve që janë tek apsidat. Altari përbëhet nga bema, protezisi dhe diakonikoni. Bema ka apsidën rrethore, me fronin peshkopal. Protezisi mbulohet me qemer cilindrik. Edhe diakonikoni mbulohet me qemer cilindrik. Ai ka apsidën në anën lindore dhe një nike rrethore. Altari ndahet me anën e një ikonostasi prej druri të gdhendur .

Ikonostasi i kishës është hijerëndë, i zbukuruar me motive të florës dhe të faunës. Në parapet dhe në tambure ruhen piktura, si Ungjillëzimi, Darka e fundit, Kryqëzimi etj . Në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë ruhet pjesa kulmore e ikonostasit, me numër inventari 6147 dhe ka përmasa 59 x 78 cm. Në ikonostasin e kishës mbi tri ikonat e mëdha Krishtit, Shën Mëria dhe Kryeengjëjvet është mbishkrimi: Χείρ Ιω(άννου) Αθανασίου Καπεσοβήτου. “Dora e Jan Athanas Kapesovitit” . Aktualisht, ikonat e kishës gjenden në fondet e Muzeut Historik Kombëtar. Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë këto ikona të mëdha: Krishti Pandokrator, me numër inventari 5933 dhe përmasa 106 x 77 cm; Shën Mëria me Krishtin, me numër inventari 5618 dhe përmasa 106 x 77 cm; Shën Vasili i Madh, me numër inventari 5612 dhe përmasa 100x90 cm; Shën Thanasi, me numër inventari 5563 dhe përmasa 70 x 45 cm; Shën Minai, me numër inventari 5595 dhe përmasa 77 x 50 cm; Shën Kolli, me numër inventari 6145 dhe përmasa 67 x 44 cm dhe Shën Gjergji, me numër inventari 5613 dhe përmasa 102 x 57 cm.

Ikonat e vogla që vendosen sipër ikonostasit janë më shumë. Ndër to mund të veçojmë: Burimi Jetëdhënës, me numër inventari 5410; Riza e Krishtit, me numër inventari 5411; Pagëzimi i Krishtit, me numër inventari 5419 dhe përmasa 39 x 45 cm; Tre Jerarkët, me numër inventari 5439 dhe përmasa 29 x 33 cm; Shën Spiridhoni, me numër inventari 5449 dhe përmasa 30 x 22 cm; Shën Thomai, me numër inventari 5497 dhe përmasa 36 x 28 cm; Mesipendikostia, me numër inventari 5498 dhe përmasa 40 x 30 cm; Shën Triadha, me numër inventari 5513 dhe përmasa 30 x 40 cm; Hyrja në Jeruzalem, me numër inventari 5531 dhe përmasa 35 x 28 cm; Ungjillor Marku, me numër inventari 5549 dhe përmasa 30 x 40 cm; Shën Thomai, me numër inventari 5576 dhe përmasa 34 x 30 cm; Pendikostia, me numër inventari 5762 dhe përmasa 35 x 29 cm; Ngjallja e Llazarit, me numër inventari 5852 dhe përmasa 35 x 31 cm; Shën Filipi, me numër inventari 5996 dhe përmasa 37 x 29 cm; Shën Gjergji, me numër inventari 6030 dhe përmasa 36 x 31 cm dhe Mandili i Shenjtë, me numër inventari 6055 dhe përmasa 27 x 31 cm.

Mbi ikonën e Shën Gjergjit të Janinës, me numër inventari 5524 dhe përmasa 31 x 23 cm është shkruar: Διά χηρός Ματθαίου Δ. έκ Σαμαρίνης 1864 μαρτίου. “Me dorën e Mattheut Dh. nga Samarina 1864, mars 12” . Në fondet e Muzeut Historik Kombëtar gjendet edhe një ikonë, e cila në krye ka Krishtin Pandokrator dhe poshtë nën tri nike, emrat që meshtari duhet të kujtonte gjatë celebrimit të liturgjisë hyjnore. Ikona të tilla vendosen zakonisht pranë blatës së hyjëshme. Ikona e videntohet me numër inventari 5992 dhe ka përmasa 43 x 31 cm.

Si pasojë e braktisjes së plotë, kisha pati pësuar dëmtime serioze. Prandaj gjatë viteve 1993-1995 ajo është rikonstruktuar. Vlera e rikonstruksionit është 3.200.000 lekë ose 32.000 dollarë. Punimet u përqendruan në konsolidimin e konstruksionit dhe rehabilitimin e brendshëm të kishës. U rindërtua gjithashtu kambaneria e kishës .


4.2 KISHA E KRYEENGJËJVE NË GJIROKASTËR

Kisha e Kryeengjëjve është në lagjen Varosh të qytetit të Gjirokastrës. Ajo është ndërtuar në vitin 1777. Pas djegies më 1828, kisha u rindërtua në vitin 1883. Këtë fakt e vërteton një mbishkrim mbi portën jugore të kishës: Εκτίσθη έκ θεμελίων τώ 1777, και εις / τω 1828, άνεκαινίσθη τώ 1833 “U ndërtua prej themeli më 1777, u dogj më 1828, u përtëri më 1833” .

Kisha është e tipit bazilikal. Ka përmasat 23.20 x 13.30 m, pra relativisht të mëdha
 (Fig. 29; Fig. 30, nr. 1). Brenda janë naosi dhe altari. Nëpërmjet dy arkadave kisha ndahet në tri nefe. Secila prej arkadave ka gjashtë harqe, që mbështeten në muret lindore dhe ato perëndimore. Nefet anësore mbulohen me qemerë cilindrikë në formë çerekrrethi. Çatia është dyujëse dhe e mbuluar me rrasa guri. Muratura është me gurë shtresorë me vendosje të rregult .

Hyrja për në kishë bëhet nga porta jugore (Fig. 30, nr. 2) dhe perëndimore. Të dyja portat paraprihen nga portikë. Naosi ndriçohet prej pesë dritareve në anën jugore dhe pesë të tjerave në anën veriore. Mjedisi i altarit përbëhet nga bema me apsidën rrethore. Protezisi dhe diakonikoni kanë, gjithashtu nga një apsidë rrethore dhe nga një nike ndërmjet tyre dhe bemës. Mbulesa e tyre është me qemerë cilindrikë. Apsida qendrore është shtatëfaqëshe dhe përbëhet nga disa nike të cekëta, të punuara me gurë të gdhendur. Mbi to kalon një kornizë prej guri, ku alternohen radhë të drejta me radhë në formë dhëmbësh sharre .

Ikonostasi i kishës është prej druri të punuar me gdhendje. Në ikonën e Krishtit në ikonostas është shkruar: Επ νεο τεμπλος δια (ανα)λοματον τον του Κιρ Γεοργακι Αναστασιου απο Αργιροκαστρο “U përtëri ikonostasi me shpenzimet e zotit Jorgaq Anastasi nga Gjirokastra”. Në ikonën e Shën Mërisë në ikonostas është mbishkrimi: 1833 κε εονια ι μνιμι κιρια Ζοιζα κε Βασιλικι του Παρας(κ)εβα απο Αργιροκαστρο. “1833 dhe i përjetshëm kujtimi, zonja Zoica dhe Vasiliqi e Paraskevës, nga Gjjirokastra” . Në ikonostasin e kishës bie në sy një ikonë e Shën Gjergjit, hipur në kalë. Poshtë tij është gdhendur skena “Rënia e protoplastëve .

Në ikonën e Shën e Premtes është mbishkrimi: Ο ζογράφος Πέτρος τού προτοψάλτης τής Μητροπόλεως Ιωαννίνων, 1841 Ιουνίου 5 “Piktor Petro, kryepsalt i mitropolisë së Janinës, 1841, qershor 5” . Në ikonën e Shën Gjergjit është shkruar: Δια χηρός Νικολάου καί Ματθαίου άδελφού αύτου. Δεησης τού δουλου τού θεού Δημητρίου Κώτζο Νάνο 1842 “Me dorën e Nikollës dhe të Mattheut, vëllait të tij. Lutje e shërbëtorit të Perëndisë Dhimitër Koiza Nano, 1842” . Mbi një pllakë druri, në amvonin e kishës është një mbishkrim, i cili tregon mjeshtrin dhe kohën e gdhendjes së amvonit: κτιτορας / του α(μ)βονα / κιρ Μιτρο / Φαντι / 1842. “Ktitori i amvonit, zoti Mitro Fandi, 1842” .

Mbi kapakët prej argjendi të ungjillit të kishës është mbishkrimi: Αφιερωθέν της εκκλησια(σ) των Ταξιαρχων Αργιροκαστρου παρα αυτα/δελφων Γεωργίου και Ηανου Αναστασιου -1813-μαίου. “I është dhuruar kishës së Kryeengjëjve në Gjirokastër nga vëllezërit Gjergji dhe Pano të Anastasit, 1813 maj” .

Kisha është e pikturuar me afreske tek apsida e hierores, në brezin e mesëm, si edhe në murin e majtë (Fig. 30, nr. 3). Bie në sy “Platitera”, me krahët e hapur, duke mbajtur Krishtin ndër duar. Nën të gjendet skena “Kungimi i apostujve”. Poshtë kësaj skene dallohen Joan Gojarti, Grigor Teologu, Athanasi i Aleksandrisë dhe Kirili i Aleksandrisë. Në një kolonë të kishës është pikturuar Anastasia Farmakolitria. Nga shenjtorët e pikturuar në murin e majtë të kishës dallojmë Shën Kristoforin dhe Shën Nikitën. Tek afresku i kryeengjëllit është shkruar: “Me shpenzimet e Anastas M. Fandit”. Afresku ka përmasa 150x100 cm. Në murin perëndimor të kishës, përballë me hieroren është një afresk i Shën Gjergjit të Janinës, me përmasa 120 x 85 cm . Më 19 shtator të vitit 1839, Martiri i Ri i Janinës u shpall nga kisha shenjt dhe kremtohet nga kisha më 17 janar .
Që nga ajo kohë Janina e ka shenjtin mbrojtës. Në afresk Shën Gjergji paraqitet i veshur me fustanellë të gjatë, një pëllëmbë nën gju, me jelek e xhamadan, me gajtana të qëndisur, me skufi të kuqe në kokë, me një tufë të zezë nga pas dhe me opinga me xhufka përpjetë. Në dorën e djathtë shenjti mban kryqin dhe në të majtën palmën e martirizimit  (Fig. 30, nr. 4).

Përreth kishës kanë qenë varrezat e të krishterëve. Në vitin 1967 u shpërngulën me buldozer, me pretekstin e zhvillimit urban të zonës. Ndërtimet e reja pa kriter, që u bënë rreth kishës, u ngritën mbi kockat e njerëzve, sepse nga nxitimi, një pjesë e varreve nuk u zhvendosën. Kisha e Taksiarkëve u kthye në depo, ndërsa oborri i saj u kthye në mjedis sportiv. Gjatë viteve 1992-1993 kisha iu nënshtrua një rikonstruksioni, i cili kapi shumën 6.800.000 lekë ose 68.000 USD. Ndërhyrjet restauruese u përqendruan në konsolidimin e konstruksionit si dhe rindërtimin e çatisë . Në vitin 1994 Komisioni i Kthimit të Pronave u ktheu besimtarëve vetëm kishën, ndërsa pjesa tjetër është mjedis sportiv i shkollës .


4.3 KISHA E SHËN KOLLIT NË SARAQINISHT TË LUNXHËRISË

Kisha e Shën Kollit në Saraqinisht të Lunxhërisë përbëhet nga naosi, narteksi dhe eksonarteksi (Fig. 31, nr. 1 – 2). Ajo është ndërtuar në vitin 1625. Në një mbishkrim në portën e jashtme thuhet:

Δεησις του δούλου του Θ(ε)ού Εύσταθίου ίερέος σήν τη(σ) συνβήας αυτου Μήλου / κ(αί) του ιου αύτου μπίρου ιέρέος σήν τη(σ) συνβήας αυτου Αλεξανδρος κ(αί) τον / τεκνον αυτου άμήν έπι έτους α χ κ ε (=1625) μηνή σεπ(τ)ε(μ)βρήου. / Ζ.

“Lutje e shërbëtorit të Perëndisë, prift Evstathit me bashkëshorten e tij, Aleksandrën dhe bijtë e tyre. Amin! Viti 1625, muaji shtator 7” .

Naosi është i tipit në formë kryqi me kupolë dhe ka përmasa të brendshme 8.0x6.8 metra. Krahu perëndimor i kryqit është më i gjatë. Bërthama qendrore është e mbuluar me kupolë, e cila qëndron mbi një tambur të lartë. Tamburi është tetëfaqësh dhe i suvatuar, me dritare dhe kamare të sheshta dhe të harkuara nga lart. Tamburi përfundon me një kornizë guri në formë dhëmbë sharre. Mjedisi i altarit ka apsidën e bemës, si edhe niket për protezisin dhe diakonikonin. Naosi lidhet me narteksin në anën perëndimore. Në murin verior dhe atë jugor ka dritare të vogla, të cilat ndriçojnë naosin. Në anën perëndimore, narteksi paraprihet nga hajati. Ky i fundit mbulohet nga një çati dyujëse. Ajo është më e ulët se çatia e narteksit. Kisha është e ndërtuar me gurë shtufi, pa ndonjë përpunim të veçantë. Çatia e kishës është e mbuluar me rrasa guri . Kisha është pikturuar në vitin 1630 nga Mihal Linotopi me të birin, Kostandinin dhe nxënësin e tij, Nikollën .

Ky fakt vërtetohet nga mbishkrimi mbi portën jugore të kishës:
+ Ανηγέρθη έκ βάθρών καί άνιστωρίθη ο θίος ουτος κ(αί) πάνσεπτος ναός του έν αγίεις / πατρός ημόν Νικολάου του θαυματουργού δηα ση(ν)δρωμή(σ) κ όπου τε και έξοδού. / το(ν) τήμηοτάτον ήερίς κ(αί) γερωντες Σαρακύνηστα(σ) δηά ψυχηκίς σώτηρία άρχιερατέυ / οντος δέ τού θεοφηλεστατου επισκόπου Δέρνοπόλεος Κ΄θρου Καλήστου / ήπο χειρός Μηχαήλ Ζωγράφου μετά του ηου α(υ)τού Κωνσταντήνου κ(αί) Νικολ(α)ού. Χωρα Λινοτόπι – Εργ(α0φα έπι ετους / ΖΠΛΗ (7138=1630)

“U ndërtua që nga themeli dhe u pikturua ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar i atit tonë ndër shenjtorë, Nikollës, çudibërësit me kontributin, përpjekjet dhe shpenzimet e priftërinjve të shumënderuar dhe pleqve të Saraqinishtës për shpëtimin e shpirtit në kohën e peshkopimit të shumëperëndidashësit, peshkopit të Drinopojës, zotit Kalist, me dorën e Mihal Zografit me të birin e tij, Kostandinin dhe Nikollën – katundi Linotopi në vitin 7138 (=1630)” .

Me interes në këtë kishë është cikli i afreskeve që i kushtohen Shën Kollit, emrin e të cilit mban kisha. Afresku i Shën Kollit është në murin jugor, afër ikonostasit. Shën Kolli paraqitet si kryeprift i moshuar dhe qëndron në fron madhështor, duke bekuar me dorën e djathtë dhe duke mbajtur një ungjill në dorën e majtë. Pas shpinës së tij, majtas paraqitet Krishti, ndërsa djathtas Hyjlindësja, e cila po i ofron omoforin. Mbi ikonë është shkruar në greqishten bizantine: Ο ΑΓΙΟΣ ΝΗΚΟΛΑΟΣ ΙC ΧC ΜΗΡ ΘΥ “SHËN NIKOLLA IC (Jisu) XC (Krishti) MHP (Nëna) e Perëndisë .

Cikli ikonografik paraqet skena nga jeta e shenjtit, të cilat janë realizuar nga ngjarjet që na jep sinaksari i tij. Tematika e afreskeve është nga ngjarjet e jetës së shenjtit, shkruar prej Simeon Metafrastit në mineon e dhjetorit .

1-Në skenën e parë paraqitet "Lindja e shenjtit". E ëma është e shtrirë në shtrat dhe për të kujdesen pesë shërbëtore. Majtas saj është banja, ndërsa djathtas është shenjti mbi një shkallë të drunjtë. Ky afresk titullohet: Η ΓΕΝΕΙΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ / ΝΗΚΟΛΑΟΥ "Lindja e Shën Nikollës";

2-Skena e dytë paraqet një tryezë të madhe, ku janë ulur tre fëmijë me libra të hapur. Mësuesi, i ulur mbi një fron, mirëpret me dorë të hapur ardhjen e Nikollës në shkollë, duke i zgjatur dorën e majtë. Shën Nikolla shoqërohet nga e ëma. Skena titullohet: Ο ΑΓΙΟΣ ΝΗΚΟΛΑΟΣ ΕΠΗΓΕΝΟΜΕΝΟΣ ΕΝ ΤΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΟ "Shën Nikolla duke shkuar në mësonjëtore";

3-Në skenën e tretë shenjti paraqitet në momentin e dorëzimit dhjak, prift dhe peshkop (episkop). Në mes të afreskut, ai përkulet përpara episkopit, që do ta dorëzojë dhjak. Kjo skenë zhvillohet përpara altarit të shenjtë. Nikolla ka veshur stiharin dhe shoqërohet nga tre dhjakë të tjerë. Ai që është pranë shenjtit, mban një kryq, ndërsa dy të tjerët mbajnë ungjinjtë. Peshkopi mban ungjillin në dorë. Mbishkrimi thotë: Ο ΑΓΙΟΣ / ΝΗΚΟΛΑΟΣ ΧΙΡΟΤΟΝΕΙΤΑΙ ΕΙΣ ΔΙΑΚΟΝΟΝ "Shën Nikolla dorëzohet dhiakon";

4-Në skenën e katërt shenjti paraqitet në moshë më të madhe dhe ka veshur stiharin, petrahilin dhe fellonin. Këto veshje klerikale i përkasin priftit. Shenjti merr ungjillin prej episkopit, që e dorëzon në gradën priftërore. Afresku titullohet: Ο ΑΓΙΟΣ ΝΗ/ΚΟΛΑΟΣ ΧΙΡΟΤ/ΟΝΕΙΤΑΙ Ι/ΕΡΕΥΣ "Shën Nikolla dorëzohet prift";

5-Skena e pestë paraqet dorëzimin e shenjtit episkop. Ai paraqitet i përkulur, duke marrë bekimin nga episkopi që e dorëzon. Mbishkrimi na bën me dije: Ο ΑΓΙΟΣ ΝΗΚΟ/ΛΑΟΣ ΧΙΡΟΤΟΝΗΘΥΝ ΑΡΧΙΕΡΕΥΣ "Shën Nikolla dorëzohet episkop";

6-Skena e gjashtë paraqet disa mrekulli të shenjtit. Fillimisht i gjendet pranë një babai të varfër. Në momentin që është në gjumë, shenjti i vë një qese me florinj, për të bërë pajën e vajzave. Në episodin e dytë, tri vajzat paraqiten duke fjetur, kurse i ati vështron nga shenjti, i cili po i hedh qesen e tretë me florinj. Ai falënderon shenjtin. Afresku titullohet: Ο ΑΓΙΟΣ ΝΗΚΟΛΑΟΣ / ΡΙΠΤΩΝ ΧΡΙΣΟΝ ΤΟΥ ΠΕ/ΝΙΤΟΣ..ΤΟ ΜΕΝΙΤΙ "Shën Nikolla i hedh florinj babait të varfër";

7-Në skenën e shtatë shenjti shpëton një anije, e cila po lundronte drejt Jeruzalemit. Anija është me vela dhe shumë njerëz vozitin. Shenjti paraqitet duke u lutur në mes tyre, ndërsa djalli duke prerë litarët e velave të anijes. Mbishkrimi na bën me dije: Ο ΑΓΙΟΣ ΝΗΚΟΛΑΟΣ / ΕΠΙΓΕΝΟΜΕΝΟΣ ΕΙΣ ΤΑ ΥΕΡΟΣΟΛΙΜΑ "Shën Nikolla duke shkuar në Jerusalem";

8-Skena e tetë e paraqet shenjtin hipur mbi një anije me vela, duke u kthyer në vendin e tij. Vështrimi i shenjtit është nga qielli; ai lutet. Katër detarë, të cilët nuk e kishin mbajtur fjalën për ta shpënë shenjtin në vendin e kërkuar, tashmë janë penduar. Në anët e afreskut paraqiten qytete. Shenjti zbriti në Patara, prandaj afresku titullohet: Ο ΑΓΙΟΣ ΝΗΚΟΛΑΟΣ ΕΠΕΣΤΡΕΨΕ ΕΙΣ ΠΑΤΑΡΑ "Shën Nikolla u kthye në Patara";

9-Tashmë, shenjti është episkop në qytetin e Mirës së Likisë. Shenjti është në burg. Dy ushtarë i rrinë anash, kurse shenjti, pas një dritareje të vogël. Afresku titullohet: Ο ΑΓΙΟΣ ΝΗΚΟΛΑΟΣ...ΕΙΣ ΦΥΛΑΚΗΝ "Shën Nikolla në burg";

10-Në skenën e dhjetë shenjti paraqitet duke shkatërruar tempullin e Artemisës. Në njërën skenë shenjti paraqitet duke prerë drurin e djajve, ndërsa në skenën tjetër, ai lutet përballë tempullit. Mbishkrimi thotë: Ο ΑΓΙΟΣ ΝΗΚΟΛΑΟΣ ΣΥΝΤΡΙΨΑΣ ΤΟΥΣ ΒΟΜΟΥΣ ΤΩΝ ΗΔΟΛΩΝ "Shën Nikolla shkatërron tempujt e idhujve".
11-Në skenën e njëmbëdhjetë shenjti është në Sinodin I Ekumenik. Ai debaton me heretikun Arios. Shën Nikolla është i rreptë dhe qortues. Heretiku Arios është me duart e shtrira përpara. Më pas, shenjti e godet me shuplakë Ariosin dhe përfundon në burg. Pranë tij është Krishti, i cili i zgjat ungjillin dhe Hyjlindësja i ofron omoforin. Afresku titullohet: Ο ΑΓΙΟΣ ΝΗΚΟΛΑΟΣ ΕΡΑΠΙΣΕ ΤΟΝ "Shën Nikolla godet Ariosin";

12-Në skenën e dymbëdhjetë është një akt bamirësie i Shën Nikollës. Ai shpëton qytetin e Mirës nga zia e bukës, që kishte rënë në atë kohë. Shenjti paraqitet duke i ofruar tri monedha të argjendta tregtarit të anijes që ta çojë grurin në Mira të Likisë. Afresku ka mbishkrimin: Ο ΑΓΙΟΣ / ΝΗΚΟΛΑΟΣ Α(ΦΗ)ΤΡΙΑ ΑΡΓΙΡΥΑ ΤΟΥ ΝΑΥΤΟΥ "Shën Nikolla i ofron monedhat kapitenit të anijes";

13-Skena e trembëdhjetë bën fjalë për tre të burgosur të pafajshëm, të cilët kanë ulur kokat para xhelatit. Shenjti i shpëton ata. Nga qoshja e afreskut paraqitet Shën Nikolla me një shpatë dhe xhelati duke e parë i habitur. Mbishkrimi thotë: Ο ΑΓΙΟΣ / ΝΗΚΟΛΑΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΩΣΕ ΤΟΥΣ ΤΡΕΙΣ ΚΑΤΑΔΙΚΑ(ΣΜΕΝΟΥΣ). "Shën Nikolla çliroi tre të dënuarit";

14-Në skenën e katërmbëdhjetë është lirimi i tre gjeneralëve. Kjo skenë ka lidhje me atë që përshkruhet më sipër. Tre gjeneralët paraqiten duke qëndruar në burg, ndërsa shenjti duke shkuar te perandori Kostandin për t’i kërkuar lirimin e tyre. Mbishkrimi dhe afresku në anë e djathtë janë të dëmtuar dhe e kishim të pamundur të bënim deshifrimin: Ο ΑΓΙΟΣ ΝΗΚΟΛΑΟΣ.....;

15-Skena e pesëmbëdhjetë paraqet fjetjen e shenjtit. Në qendër të afreskut është Shën Nikolla në shtratin e vdekjes dhe rreth tij qëndrojnë shumë episkopë, priftërinj, murgjër etj. Shenjti është me veshjet e shenjta;

16-Në skenën e gjashtëmbëdhjetë përshkruhet një mrekulli, e cila ka ngjarë pas fjetjes së shenjtit. Skena paraqet një anije të mbushur me njerëz, e cila duke lundruar në një det të trazuar, përfshihet nga flakët. Fatmirësisht, ndodh mrekullia dhe anija shpëton. Cikli ikonografik me skena nga jeta e shenjtit ka zëvendësuar ciklin e Himnit Akathist. Kjo është bërë për të nderuar Shën Nikollën, emrin e të cilit mban kisha. Megjithatë në vendin që quhet “të shenjtat e të shenjtëve” janë pikturuar disa skena të Himnit Akathist. Kjo mund të ketë qenë parapëlqimi i ikonografit ose i ktitorit të kishës .

Mbi portën e narteksit të kishës gjendet mbishkrimi:
Δεησις του δούλου του Θ(ε)ού Εύσταθείου ίερέος σήν τη(σ) συνβήας αυτου Μήλου / κ(αι) του ιου αύτου μπίρου ιέρέος σήν τή συ(μ)βήας αυτου Αλεξανδρος κ(αί) τον / τεκνον αυτον άμήν σήν έπι έτους αχκε (=1621) μηνή σ επ(τ)ε(μ)βρήου. / Ζ.

“Lutje e shërbëtorit të Perëndisë, prift Efstathit bashkë me bashkëshorten e tij, Mile dhe të birin, priftin Bir me bashkëshorten e tij, Aleksandrën dhe të bijtë e tij. Amin! Në vitin 1625, muaj shtator 7” .
Ikonostasi i kishës është gdhendur në vitin 1630. Ikonat janë punuar nga Onufër Qiprioti. Ky ikonostas përmban motive të farkëtuara, motive në reliev dhe motive të praruara. Ato janë vendosur në sfonde me ngjyrë të kaltër ose të kuqe. Ikonostasi ka pësuar dëmtime dhe një numër i madh i pjesës së epistilit kanë humbur. Brezi i sipërm i ikonostasit pas sekuestrimit që iu bë objekteve të koleksionistit, Gjergji Thmio, tashmë gjendet fond në ruajtje në Muzeun Historik Kombëtar. Ai është cilësuar nga grupi i punës si “Trashëgimi kulturore me vlera të veçanta”. Brezi i sipërm i ikonostasit është ndarë në katër pjesë: Pjesa e parë ka përmasat 132 x 39.5 x 5.5 cm. Pjesa e pikturuar shoqërohet nga gdhendje të thella me motive floreale dhe në të kanë pikturuar profetët Aaron dhe Gedeon. Në pjesën e dytë, me përmasa 39 x 92.5 x 8 cm është pikturuar profeti Jakob, ndërsa në pjesën e tretë, me përmasa 134 x 49 x 8.5 cm është pikturuar profeti Isaia. Në pjesën fundore është pikturuar profeti Zaharia. Ajo ka përmasa 38.5 x 120 x 8 cm .

Në njerin prej parapetëve të ikonostasit është motivi me shqiponjën me dy krerë  . Kryqi sipër ikonostasit me nr. inventari 5449, ruhet në gjendje të mirë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë.

Disa ikona nga kjo kishë janë të ekspozuara në pavijonin e ikonave të Muzeut Historik Kombëtar: Shën Maria me Krishtin, me nr. inventari 3656, Krishti Pandokrator, me nr. inventari 3657, Fjetja e Shën Mërisë, me nr. inventari 3660 dhe Pagëzimi i Krishtit, me nr. inventari 3661.

Në ikonën e Pagëzorit është shënuar viti: Ζ Ρ Λ Η Σ = 1638. Në ikonën e Shën Mërisë dhe në ikonën e Joan Pagëzorit gjendet mbishkrimi: Δέησις Ζήσο τού Νάκυου “Lutje e Zisit të Naqes” . Ndërsa në ikonën e Shën Kollit është shkruar: Δέησις Στεφάνη τού Νάκυου “Lutje e Stefanit të Naqes” .

Disa ikona nga kjo kishë janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë. Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë këto ikona: Krishti në fron, me nr. inventari 5959 dhe përmasa 55 x 99 cm; Shën Mëria me Krishtin, me nr. inventari 5916; Shën Kolli, me nr. inventari 5926 dhe përmasa 48 x 66 cm; Ngjallja me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5784 dhe përmasa 48 x 66 cm; Burimi Jetëdhënës me nr. inventari 5606 dhe përmasa 44 x 59 cm; Shën Gjergji me nr. inventari 5620 dhe përmasa 46 x 70 cm. Rreth kishës së Shën Kollit janë varrezat e fshatit Saraqinisht.

4.4 KISHA E SHËN MËHILLIT NË MINGUL TË LUNXHËRISË

Kisha e Shën Mëhillit është në Mingul të Lunxhërisë. Kisha përbëhet nga naosi, narteksi dhe hajati (Fig. 32, nr. 1 – 2). Naosi është bazilikë me kupolë dhe ka përmasa të brendshme,
 8.20 x 7.80 m. Dy radhë me kolona mbajnë arkadat gjatësore. Nefi qendror është më i lartë se nefet anësore. Ai mbulohet me kupolë, e cila është e vendosur mbi një tambur të lartë. Kolonat lidhen me muret me anën e harqeve, duke krijuar nefe anësore e bërthama katrore të mbuluara me kësula sferike. Në murin verior dhe atë jugor ka dritare të vogla, të cilat shërbejnë për të ndriçuar kishën. Në anën jugore të naosit është një hajat, i cili është ndërtuar në një kohë më të vonë se ndërtimi i kishës. Dyshemeja e kishës është e shtruar me pllaka guri të bardhë. Muratura është me gurë shtufi, të vendosur në mënyrë të çrregullt. Tamburi është cilindrik dhe i suvatuar. Muret nuk kanë punime dekorative .

Mjedisi i altarit ndahet nga naosi me anën e një ikonostasi prej druri. Altari ka apsidën e bemës, protezisin, si edhe dy nike për diakonikonin. Protezisi mbulohet me anën e një qemeri cilindrik me prerje treçerek rrethi. Diakonikoni mbulohet, gjithashtu me qemer cilindrik. Altari ndriçohet nga një dritare në murin jugor dhe nga një dritare tjetër mbi apsidë. Naosi ndriçohet nga një dritare e madhe në anën veriore, si edhe nga dy dritare në anën jugore. Në tamburin e kupolës janë gjithashtu edhe katër dritare të vogla. Muret e kishës janë ndërtuar me gurë shtufi, të lidhur midis tyre me llaç gëlqeror. Nga ana e jashtme muret përfundojnë me një kornizë të rrafshët. Çatia e kishës është me rrjedhje uji nga veriu dhe nga jugu. Përmbi çatinë e mbuluar me rrasa guri del bazamenti i kupolës. Mbi të është vendosur tamburi cilindrik. Nga mënyra e ndërtimit kisha mendohet se është e shek. XVIII .

Mbi faqen e murit verior të kishës është mbishkrimi:+Ανηστορίθυ κ(αί) έκαλ(λ)οπήσθη ό θύ(ος) κέπάν / σεπτος ναός τόν πανμεγίστον ταξηαρχών / Μηζαήλ κέ Γαβρηήλ δυ΄σ σηνδρομής τού Κήρ Ανδρύ / α Σέβη άρχηερατεύον ήπό τού θεοφηλεστάτου Δρ(υ)η / νουπολεος Κυρίου Κυρίου Δοσιθ(έ)ου τ(ού) έκ Μεσόβ(ου) / χήρ Κ.... “U pikturua dhe u stolis ky tempull hyjnor dhe i gjithnderuar i Taksiarlëve të gjithëmëdhenj Mikaelit dhe Gabrielit, me kontributin e zotit Andrio Sevi, në kohën e peshkopatit të shumëperëndidashësit të Drinopojës, zotit Dhositheu nga Meçova, dora e K..” .

Altari ndahet prej një ikonastasi druri të gdhendur. Ikonat e ikonostasit janë pikturuar nga një piktor anonim në vitin 1788. Ky fakt vërtetohet nga një mbishkrim, në ikonën e apostujve Pjetër dhe Pal në ikonostasin e kishës: Εν έτει 1788 “Në vitin 1788..” .

Pothuajse të gjitha ikonat e kishës janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë. Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë ikonat e mëdha të ikonostasit, të cilat janë: Krishti Pandokrator, me nr. inventari 5873 dhe përmasa 65 x 88 cm; Shën Mëria e tipit Odigitria, me nr. inventari 6144 dhe përmasa 67 x 88 cm; Kryeengjëlli Mihail, me nr. inventari 5893 dhe përmasa 51 x 84 cm; Joan Pararendësi, me nr. inventari 5884 dhe përmasa 65 x 88 cm; Shën Thanasi, me nr. inventari 5659 dhe përmasa 59 x 88 cm; Mbledhja e Kryeengjëjve, me nr. inventari 5839 dhe përmasa 54 x 97 cm; Shën Triadha, me nr. inventari 5607 dhe përmasa 41 x 73 cm.

Nga ikonat e vogla, që gjenden në pjesën e sipërme të ikonostasit kemi evidentuar: Fjetja e Hyjlindëses, me nr. inventari 5450 dhe përmasa 26 x 27 cm; Shën Mëria me Krishtin, me nr. inventari 5483 dhe përmasa 30 x 42 cm; Mandili i Krishtit, me nr. inventari 5493 dhe përmasa
 30 x 43 cm; Shën Pjetri dhe Pali, me nr. inventari 5913 dhe përmasa 53 x 61 cm; Ngjallja e Krishtit, me nr. inventari 6012 dhe përmasa 27 x 41 cm; Shën Dhimitri, me nr. inventari 6021 dhe përmasa 25 x 24 cm; Shën Harallambi, me nr. inventari 6057 dhe përmasa 20 x 25 cm; 40 shenjtorët, me nr. inventari 6070 dhe përmasa 22 x 30 cm etj,.

Në fondet e Muzeut Historik Kombëtar gjendet edhe ikona e Kryeëngjëllit Mihail, e veshur me argjend, që vendosej te proskinitari i kishës. Ikona evidentohet me nr. inventari 5807 dhe ka përmasa 30 x 24 cm. Një ikonë tjetër interesante është Ngjalla, me nr. inventari 5888 dhe përmasa 45 x 65 cm, e cila shoqërohet me 12 skena nga jeta e Krishtit. Në hierore, pranë blatës së hyjshme ka qenë një triptik, në hapësirën qendrore të të cilit gjendej ikona e Krishtit dhe poshtë saj, tri ndarje, ku janë shkruar emrat që meshtari do të kujtonte gjatë celebrimit të liturgjisë hyjnore. Anash Krishtit janë Shën Mëria dhe Joan Pararendësi. Poshtë tyre ka nga dy ndarje, ku janë shkruar emrat që do të kujtonte meshtari. Triptiku identifikohet me nr. inventari 5479 dhe ka përmasat 36 x 50 cm. Duam të shtojmë se kemi evidentuar edhe dyert e bukura të ikonostasit me nr. inventari 5662 dhe 5663. Një numër i madh ikonash janë të paidentifikuara.


4.5 KISHA E BURIMIT JETËDHËNËS NË KËLLËZ TË LUNXHËRISË

Kisha e Burimit Jetëdhënës është në fshatin Këllëz të Lunxhërisë. Në ikonën e Krishtit, në ikonostasin e kishës është mbishkrimi: Εν ετη 1794. “Në vitin 1794” . Ndërsa në ikonën e apostujve të shenjtë Pjetër dhe Pavël është shkruar: Δέησις τού δούλου τού Θεού Πέτρου τού Κόστα σήν τής συμβήας κέ τόν τέκνον. ¨ετη 1794. “Lutje shërbëtorit të Perëndisë, Petros të Kostës me bashkëshorten dhe bijtë. Viti 1794” . Në ikonën e Shën Thanasit është shkruar: Εν ετη χηληοστο επτακοσιοστο ογδοηκοστο ογδοω (=1788). “Në vitin 1788” . Në ikonën e Kostandinit dhe të Elenës është shkruar: Εν έτη 1797 + Πρόσδεξε κύρηε τών δούλων τού Θεού Κώστα Ντέταις σήν τής σημβύας κέ τόν τέκνον. Χύρ καμού τού άμαρτολού Βασιλύου τού έκ κόμης Σηκρηάτη. “Në vitin 1797-Prano o Zot shërbëtorët e tu, Kostë Deden me bashkëshorten dhe fëmijët e tij. Dora ime e mëkatar Vasilit, nga katundi Sikriati . Ndërsa pranë afreskut të Shën Stilianit është mbishkrimi: Δέησις τού δούλου τού Θεού Δημητρήου Γκίκα Τζήτζο σήν τής σινβήας κέ τόν τέκνον. Εν έτη 1790. “Lutje e shërbëtorit të Perëndisë, Dhimitrit të Gjik Çiços me bashkëshorten dhe fëmijtë. Në vitin 1790” . Në polieleun e kishës është shkruar: Αφιερομα του Τζιτζο Κοστα στιν Κημησιν τις Θεοτοκου 1797. “Lutje e shërbëtorit të perëndisë, Telit të Gjokë Kondit në vitin 1797” .

4.6 KISHA E SHËN GJERGJIT NË NOKOVË TË LUNXHËRISË

Kisha e Shën Gjergjit gjendet në mes të fshatit Nokovë të Lunxhërisë. Kisha është bazilikë trinefëshe (Fig. 33, nr. 1). Ajo është ndërtuar në vitin 1772. Ka përmasat 17.17 x 9.30 m. Ky fakt vërtetohet nga mbishkrimi që gjendet mbi faqen e murit perëndimor të kishës:

Ανηστορηθη τε κ(αί) εκαλ(λ)οπήσθη ό θήος κ(αί) πάνσεπτως ναος το(ύ) αγίου / μεγαλομάρτηρος Γεοργίου του τροπεοφόρου δηα σ(υ)νδρομης κοπου / τε δε κ(αί) εξόδου τον τημηότατον Κηρηού Κήρ Κούστα Ηερέος, Κήρ Στωγιου / Δημα κ(αί) Κήρ Δημα ήού Πετρου Προσκηνήτου κ(αί0 Κήρ Δημητρηου του Κέν / τρου. Αρχηερατε΄τον ηπο του θεοφηλεστατου Δρη(ι)νουπολεος Κηριου Κηρ / (Δοσιθέου) έκ χόρας Μεσόβου διά χηρός...1772.

“U pikturua dhe u stolis ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar i dëshmorit të madh, Shën Gjergj bukurmundësit, me kontributin, përpjekjet dhe shpenzimet e të shumënderuarve, zotit Kir, priftit Kusta, Kir Stogji Dhimës dhe Kir Dhimës, birit të Petro Haxhiut dhe zotit Dhimitër Qendro. Në kohën e peshkopatit të fortperëndidashësit të Drinopojës, zotit Dositheu nga katundi Meçovë, me dorën e...1772” .

Në afreskun e Shën Gjergjit mbi portën veriore jashtë kishës është shkruar: Δηά χειρός Δημητρίου Ιερέος τού Δήμα Βύτου 1810 “Me dorën e prift Dhimitrit të Dhimor Vitos, 1810” .

Kisha është e mbuluar me sistem qemerësh me kupolë sferike. Muret e kishës janë ndërtuar me gurë shtufi e çmërsi. Çatia e kishës është e mbuluar nga pllaka guri. Kisha përbëhet nga narteksi, naosi dhe një hajat me çati druri në anën veriore. Në kishë hyhet nga dera në anën veriore të saj. Kambaneria është ndërtuar vite më vonë. Narteksi ka një shtyllë në mes dhe mbulohet me anën e një tavani prej druri. Narteksi lidhet me naosin me një derë që gjendet në mur. Naosi, me anën e arkadave ndahet në tre nefe. Nefi qendror është i mbuluar me qemer cilindrik, ndërsa nefet anësore janë të mbuluar me tavan të rrafshët prej dërrase. Naosi ndriçohet prej dy dritareve të drunjta. Apsida e kishës është zbukuruar me nëntë nike, të cilat përfundojnë me një kornizë në formë dhëmbë sharre. Altari ndahet nga naosi me anën e një ikonostasi prej druri .

Burrat e fshatit mblidheshin në hajatin e kishës së Shën Gjergjit dhe kuvendonin për problemet që i shqetësonin. Pranë kishës gjendej shkolla, e cila ishte ndërtuar sipas një fermani sulltanor të vitit 1902 .

Ikonat e kishës së Shën Gjergjit në fondet e Muzeut Historik Kombëtar

Ikonat janë pikturuar nga Joan Athanasi në shek. XVIII. Mbi ikonën e Krishtit, të Shën Mërisë dhe të Joan Pagëzorit, në ikonostasin e kishës është data 1796 . Ikona e Shën Gjergjit me nr. inventari 5965, ka përmasa 57 x 104 cm(Fig. 33, nr. 2). Në ikonë është mbishkrimi: δέησις τού δούλου τού Θεού Κώστα Παναγιώτη 1798, νοεμβρίο(ου) 26 “Lutje e shërbëtorit të Perëndisë, Kostë Panajotit 1798” . Ikona e Shën Mërisë është në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë, me numër iventari 5916 dhe përmasa 58 x 102 cm (Fig. 33, nr. 3). Në fondet e Muzeut është edhe ikona e Joan Pagëzorit, me numër inventari 5954 dhe përmasa 57 x 102 cm (Fig. 33, nr. 4). Mbiikonën e Krishtit, të Shën Mërisë dhe të Joan Pagëzorit, në ikonostasin e kishës është data 1796 .

Ikona e Shën Gjergjit, e cila ka qenë e vendosur në proskinitarin e kishës ka përmasa     55 x 74 cm dhe me numër inventari 5946 (Fig. 35, nr. 2). Në fondet e Muzeut gjendet edhe një ikonë me përmasa 54 x 108 cm dhe me numër inventari 5611, e cila mendohet se është Fjetja e Hyjlindëses (Fig. 33, nr. 5). Ikona Hyrja në Jeruzalem, me numër inventari 3701 është ekspozuar në pavijonin e ikonave të Muzeut Historik Kombëtar. Ikona është pikturuar nga ikonografi Joan Athanasi .

Gjatë punës hulumtuese studimore në fondet e Muzeut Historik Kombëtar kemi arritur të evidentojmë këto ikona të vogla: Rrethprerja e Krishtit, me nr. inventari 5763 dhe përmasa       26 x 34 cm; Kryqëzimi i Krishtit, me nr. inventari 5764 dhe përmasa 25 x 33 cm (Fig. 33, nr. 6); Joakimi dhe Ana, me nr. inventari 5769 (Fig. 34, nr. 1); Hyrja e Hyjlindëses në tempull, me nr. inventari 5806 dhe përmasa 25 x 34 cm (Fig. 34, nr. 2); Pendikostia, me nr. inventari 5846 dhe përmasa 25 x 34 cm (Fig. 34, nr. 3); Darka Mistike, me nr. inventari 5865 dhe përmasa 25 x 34 cm (Fig. 34, nr. 4); Ngjallja e Llazarit, me nr. inventari 5868 dhe përmasa 27 x 34 cm (Fig. 34, nr. 5); Prerja e kokës së Pararendësit, me nr. Inventari 6002 dhe përmasa 27 x 34 cm (Fig. 34, nr. 6); Shpërfytyrimi i Shpëtimtarit, me nr. inventari 6061 dhe përmasa 26 x 34 cm; Zënia e Hyjlindëses, me nr. inventari 6069 dhe përmasa 24 x 34; E diela e të verbrit, me nr. inventari 6101 dhe përmasa 26 x 33 cm (Fig. 34, nr. 7); E diela e Thomait, me nr. inventari 6103 dhe përmasa 26 x 33 cm (Fig. 34, nr. 8); Analipsi, me nr. inventari 5994 dhe përmasa 25 x 34 cm (Fig. 34, nr. 9) etj. Ikona Mbledhja e Kryeengjëjve, me nr. inventari 6099 ka përmasa 33 x 43 cm (Fig. 35, nr. 1). Në të është shkruar: Δέησις τού δούλου τού Θεού Τέλη τού Γγήοκα Κώντη έν έτη 1797. “Lutje e shërbëtorit të Perëndisë, Telit të Gjokë Kondit në vitin 1797” . Në fondet e Muzeut Historik Kombëtar gjendet edhe ikona e Shën Gjergjit, e cila ka qenë e vendosur në pjesën kulmore të ikonostasit të kishës. Ikona është me përmasa 38 x 48 cm dhe me numër inventari 5980 (Fig. 35, nr. 3). Në fonde gjendet edhe një ikonë e paidentifikuar, me përmasa   23 x 31 cm dhe numër inventari 6091, e cila paraqet një shenjtor duke mbajtur një kryq në dorën e majtë (Fig. 35, nr. 4).

Mbulesa prej argjendi e ikonës së Shën Gjergjit

Gjatë punës hulumtuese për katalogimin dhe inventarizimin e objekteve që gjenden në fondet e Muzeut Historik Kombëtar kemi arritur të evidentojmë një mbulesë prej argjendi me numër inventari 5675, e cila i përket ikonës së Shën Gjergjit, që ka qenë e vendosur në proskinitarin e kishës së Shën Gjergjit në Nokovë të Lunxhërisë, Gjirokastër. Në mbulesën prej argjendi të ikonës Shën Gjergji paraqitet i hipur mbi një kalë të bardhë, duke goditur me shtizë dragoin. Me dorën e majtë shenjti shtrëngon frerin e kalit, ndërsa në dorën e djathtë mban një shtizë të gjatë , e cila ka përshkuar tej përtej gojën e dragoit. Tematika e ikonës është marrë nga një mrekulli e shenjtit . Në pjesën e sipërme të mbulesës prej argjendi të ikonës është shkruar: ΟΑΓΙΟΣΓΕΩΡΓΙΟΣ “Shën Gjergji” . Me anën e ikonës ikonografi thekson fitoren e shenjtit. Veshja ushtarake, pozicioni i trupit duke goditur me shtizë, pelerina e hedhur mbi supe dhe e lidhur në gjoks tregojnë ndërhyrjen mrekullibërëse të shenjtit. Në cepin e djathtë të ikonës gjendet dora e Zotit duke bekuar shenjtin. Ky i fundit u paraqit në momentin që po sakrifikohej princesha, duke shpalosur një dritë të bardhë. Ajo ikonizohet në ngjyrën e bardhë të kalit, që është simbolika e fitores .

Në pjesën e poshtme të mbulesës prej argjendi të ikonës, pikërisht nën kokën e dragoit gjendet një mbishkrim i punuar me savat:
ΗπαρουσαηκονατουαγιουΓεωργιουαπ(ο) χοριωνΝοκοβοιπ(α)ρχιαΔρ(υ)ι(ω)ουπολλεοςδιαεξοδουτιςτιμιαςζαχαροσπειητιςΓγικας
ΠιροΘαλασιθηγατερπαπαΣινοΔοκιναηςμνημοσηνοναυτωνσηνγινεξηκετεκνης: 1819- 20 Φλεβαρηου. ΔιαχιροςεμουΔΜ. ΡΜ.

“Kjo ikonë e Shën Gjergjit të katundit Nokovë, eparkia e Drinopojës, u punua me shpenzimet e sheqer punuesit të nderuar, Gjikë Pirro Thallases e bijës së Papa Sino Dokinaisit për kujtim të tyre me gratë dhe fëmijët, 1819-20 shkurt, me dorën time të Dh.M. -RM”

Mbulesa prej argjendi e ikonës së Shën Gjergjit ka këto përmasa: gjatësi 71 cm, gjerësi 42 cm. Ikonën e rrethon një kornizë rreth 3 cm e gjerë, e cila është zbukuruar me shirit të përbërë prej kallëzash gruri. Në brendësi të shiritit janë skalitur me mjeshtëri degë tërfili me gjethe, sythe dhe gonxhe. Në katër qoshet e kornizës si dhe në dy anët ballore gjenden figura ëngjëllore (serafimë). Këta të fundit janë të larë me ar. Aureola që gjendet mbi kryet e shenjtit, gjithashtu është e larë me ar. Ajo ka një diametër rreth 3 cm. Në brendësi të aureolës janë gdhendur me mjeshtëri dy degëza zambaku, në kulmin e të cilave është një luledielli. Anash aureolës është gdhendur me finesë një shirit me kallëza gruri . Figura kryesore e mbulesës është Shën Gjergji me përmasa 49 cm. Ai ka veshur uniformë ushtarake. Më pas vjen kali me përmasa 42 cm. Në vithet e kalit paraqitet një fëmijë, i cili ishte zënë rob nga saraçinët. Në kohën që po shërbente në tavolinën e të zotit u shfaq shenjti mbi një kalë, e rrëmbeu dhe e shpuri tek prindërit e tij. Djali mbi krye mban një çallmë. Me dorën e djathtë mbahet pas shenjtit dhe në dorën e majtë ka një ibrik.

 Restaurimi i mbulesës së ikonës të Shën Gjergjit

 Restaurimi i mbulesës së ikonës të Shën Gjergjit u krye në laboratorin e konservimit të koleksioneve të Muzeut Historik Kombëtar nën drejtimin e prof. ass. dr. Frederik Stamatit dhe laborantes Anila Çuçi.
1-Shqyrtimi vizual. Fillimisht u bë shqyrtimi paresor i mbulesës së ikonës, nga i cili rezultoi se sipërfaqja ishte, a) e mbuluar nga papastërti të ndryshme të ardhura nga ndotja, në mjedisin ku janë ruajtur, b) krijimi i një shtrese amorfe të sulfurit të argjendit, e ardhur nga ndotja e ambientit, c) mbulesa kishte shtrembërime mekanike, ç) ka gjurmë mbërthimi të çrregullta nga gozhdët, gjë që tregon ripërdorimin disa herë të saj, d) ka plasaritje të shkaktuara gjatë punës përgatitore nga mjeshtri i prodhimit sidomos në vendet ku fillon relievi i kalit.
2-Shqyrtimi optik. U shqyrtua sipërfaqja në stereomikroskop ku u konstatua në disa vende ekzistenca e patinës fisnike të argjendit, gjithsesi vende – vende e ruajtur.
3-Trajtimi. a) Hapi i parë qe kryerja e sondazheve për largimin kimik të papastërtive që e mbulonin. b) Hapi i dytë ishte zhytja e mbulesës në një banjë kimike të përgatitur me tartrat të kaliumit dhe të  natriumit si dhe të hidroksidit të natriumit. Objekti qëndroi në banjë për rreth gjysmë ore. Mbas kësaj u shpëla me ujë të rrjedhshëm, duke u ndihmuar shpëlarja me anën e një furçe me qime të buta. c) Hapi i tretë. Mbulesa u mbajt një ditë në ujë, për të eliminuar çdo mbetje të kimikateve të përdorura. ç) Hapi i katërt: Mbulesa u drejtua me delikatesë në vendet e
shtrembëruara.
U arrit në përfundimin se mbulesa e ikonës së Shën Gjergjit është e ndërthurur me argjend relativisht të pastër. Ka në sipërfaqe një shtresë jo uniforme të sulfurit të argjendit, gjë që ka ardhur nga pengimi i reaksioneve përkatëse nga papastërtitë e depozituara. Me qëllim që me kalimin e kohës të bëhet fisnikërimi uniform i sipërfaqes nëpërmjet veprimit të gazit sulfhidrik, si papastërti natyrale, mbulesa nuk u llakua. Brerorja prej argjendi e larë me ar nuk paraqiste probleme shqetësuese.


4.7 KISHA E PROFETIT ILIA NË NOKOVË TË LUNXHËRISË

Kisha e Profetit Ilia gjendej mbi shpellën e Ngurëzës. Ajo është ndërtuar në vitin 1775 dhe kishte përmasa 7 x 3 m. Këtë fakt e vërteton mbishkrimi mbi portën perëndimore të kishës:
Ανηστορήθη τε κ(αί) εκαλ(λ)οπησθη ό θηος κ(αί) πανσεπτος ναος του αγιου εν / δόξου κε πρ(ο)φήτου Ηλήου τού Θεσβήτου δηα σηνδρομης κ(αί) κόπου / τού παπα κύρ Κούστα εύημερευον κ(αί) παπα Κύρ Σήνος, / έπη έτ(ος) 1778 έν μηνή μαήου 26. Ανήγερθη εκ βόθρου / 1775 μαρτίου 20, + Δηα σήνδρωμης κ(αί) εξοδου του παπα Κούστα ίου της Δεπακόντες.

“U pikturua dhe u stolis ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar i shenjtit të lavdëruar dhe profet Ilia Thesvitit me kontributin dhe përpjekjet e zotit Papa Kusta, kur ishte famullitar zoti Papa Sino, në vitin 1778, në muajin tetor, 26. U ndërtua që nga themeli më 1775, mars 28, me kontributin e të lartpërmendurit Papa Kusta, birit të Dhepakondës”.

Sipas mbishkrimit, kisha është pikturuar në vitin 1778 .


4.8 KISHA E KRYEENGJËJVE NË QESTORAT TË LUNXHËRISË

Kisha e Kryeengjëjve gjendej në qendër të fshatit. Kisha ka qenë e tipit bazilikë, me përmasa 15 x 9 metra. Në apsidën e kishës është shkruar viti 1817 , që tregon kohën e ndërtimit ose të rindërtimit të kishës. Kisha ka pasur një ikonostas të gdhendur në dru. Në ikonën e Krishtit është gjetur ky mbishkrim: Δέησις τού δούλου τού Θεού Στεφάνη λεοντήου Λόκου. “Lutje e shërbëtorit të perëndisë, Stefan Leond Lokut” .

Kjo kishë ka pasur si relike të shenjtë një mbulesë të ikonës së Shën Mërisë, të punuar me fletë argjendi në vitin 1802. Në të është shkruar:

+ δισπηνις μου Θεοτοκου Ελεουσας δεησις παντον τον ευσεβον και / ορθοδοξων Χριστιανον τον κατ(ο)ικουντον εν τη χοπα ταυτη σηκρηατηνον / σην γηνεξη και τεκνις τον επιμεληθεντον κιρηος καλο και τεκνον / και αλεξιου τχηπη και τον τεκνον και σεβο κεντρο και τεκνον και / νικολαου τζουζου και τον τεκνον και τον εξοδον αθτις μαλιος του / τετε και τον τεκνον και του παπασταθη. Γιαννακις κεντρος και τον / τεκνον υς βοηθησα και σκεπι παντον ιμον αμιν 1802.

“Zonjës sime, Hyjlindëse Eleusë, lutje e të gjithë të krishterëve ortodoksë të devotshëm që banojnë në këtë katund, Sinkriati bashkë me gratë dhe fëmijët e tyre që janë kujdesur, Qirku Kalo dhe fëmijët dhe Aleks Çipi dhe fëmijët dhe Sefo Qendro dhe fëmijët dhe Nikollë Çuçu dhe fëmijët dhe me shpenzimet e tyre, Malio i Dedes dhe fëmijët dhe të papa Stathit, Janaq Qendro dhe fëmijët për ndihmë dhe mbrojtje për të gjithë ne. Amin! 1802” .

Në ikonën e Kryeengjëjve është shkruar: Δέησις τού δούλου τού Θεού Νήκα Πάνο. “Lutje shërbëtorit të perëndisë Niko Pano” . Në ikonën e Shën e Premtes gjendet mbishkrimi: Δέησις τού δούλου τού Θεού Πρέμπτω τού Λέκο έν έτη 1817. “Lutje e shërbëtorit të Perëndisë Premtit të Lekës, në vitin 1817” . Ndërsa në ikonën e Shën Harallambit është shkruar: “180..Dede”. Mbi një shumëkandilier prej argjendi gjendet ky mbishkrim: Το παρον πολικανδιλο αφιεροθη (α)πο προιγουμενου Ανθιμου εξοδον Κονομου απο χοριον Κατο Λαμποβο 1819. “Ky shumëkandilier u dhurua nga igumeni i mëparshëm, Anthimi, me shpenzimet e ikonomit, nga katundi Labovë e Poshtme 1819” . Kisha e Kryeengjëjve është shkatërruar nga themelet me traktor dhe është hedhur në përrua.


4.9 KISHA E SHËN E PREMTES NË SELCKË

Kisha e Shën e Premtes gjendet në anën veriore të Selckës. Ajo ka përmasa 15 x 8.5 m (Fig. 36, nr. 1 – 3). Është ndërtuar në vitin 1755. Kjo datë gjendet e gdhendur mbi portën jugore të kishës . Në vendin ku është ndërtuar kisha, më parë ka qenë një konizmë me ikonën e Shën e Premtes, të cilën e kishin sjellë nga manastiri i Pepelit. Në një pllakë guri është gdhendur viti 1759. Kisha është e tipit bazilikë, me hajat në anën jugore. Mbi hyrjen jugore të kishës ngrihet kambaneria. Kisha përbëhet nga tri kube qendrore dhe dy kube të vogla nëpër qoshe. Altari ndahet nga pjesa tjetër e kishës me anën e një ikonostasi prej druri të gdhendur. Mbi të është skalitur një shqiponjë dykrenore dhe më lart, Krishti me lugën e kungimit. Gdhendjet e tjera në ikonostas janë shpendë, dragonj, lule etj. Mbi mbulesën prej argjendi të ikonës së Shën e Premtes është shkruar: Η παρουσα ηκονα τις αγιας μεγαλομαρτυρος Παρασκεβης απο χωριον Σελτζης ηπαρχια Δρινουπολεος Αργιροκαστρου. Δια σηνδρομής επιτροπος Κηρ Βασιλι Γγηκα 1832, ηουληου 10. "Kjo ikonë e dëshmores së madhe Shën e Premte është e katundit Selckë, eparkia e Drinopojës, Gjirokastër dhe është bërë me kontributin e epitropit, zotit Vasil Gjika, 1823, korrik 10" .

Ikona e Shën Kostandinit dhe Elenës daton në vitin 1800, ndërsa mbi ikonën e Burimit Jetëdhënës është mbishkrimi: "Lutje e shërbëtorit të Perëndisë, Vasil Papa Leontiu, 1832". Froni episkopal dhe amvoni i kishës janë skalitur më vonë .


4.10 KISHA E SHËN KOLLIT NË SELCKË

Kisha e Shën Kollit është në anën jugore të Selckës (Fig. 37, nr. 1). Rreth kishës janë varrezat e fshatit (Fig. 37, nr. 2). Kisha është e tipit bazilikë, me përmasa 16 x 4.5 m, e ndërtuar prej guri dhe e mbuluar me rrasa guri (Fig. 37, nr. 3 – 4). Në kodikun e mitropolisë së Gjirokastrës thuhet së kisha i përket shek. XVIII dhe është inaguruar nga mitropoliti Dhosithe. Kambaneria është mbi murin perëndimor të kishës dhe daton në vitin 1820.

Naosi i kishës ka qenë pjesërisht i pikturuar me afreske. Ai ka formën e një tuneli, i ndarë në katër breza. Në zbrazëtirën ndërmjet brezit të dytë e të tretë është Pandokratori dhe në anën tjetër, Platitera. Në faqen e murit verior janë pikturuar dëshmorët e kishës, si Shën Pandeleimoni, Shën Parashqevia, Shën Varvara, Shën Katerina, Shën Qirjaqi, Shën Kristofori, Shën Evstathi, Shën Minai, Shën Prokopi, Shën Gjergji, profeti Ilia, Shën Harallambi, Shën Athanasi. Afresket e sipërpërmendura paraqiten më këmbë, ndërsa mbi ta kemi paraqitjet në bust, të cilat gjenden brenda medalioneve: Shën Gurie, Shën Flori, Shën Ksanthi, Shën Theodhuli, Shën Lismaku, Shën Viktori, Shën Vicenti etj. Në faqen e murit jugor të kishës gjenden: Shën Gjergji i Janinës, Shën Sava, Shën Efthimi, Shën Antoni, Theodhor Tironi dhe Theodhor Stratilati, Shën Trifoni etj. Sipër medalioneve janë pikturuar: Shën Isihi, Shën Herkuli, Shën Zmaragdi, Shën Androniku etj. Pikturat murale të kishës mendohet se janë realizuar nga ikonografët e familjes Husi nga fshati Hllomo .

Ikonostasi është prej druri të gdhendur lehtë. Edhe amvoni dhe froni peshkopal janë punuar thjesht. Në ikonën e Pandokratorit në fronin episkopal të kishës është shkruar: 1877 Απριλίου 15 Χείρ Ιωάννου "1877, prill 15. Dora e Janit" . Në një ikonë me skena në miniaturë nga jeta e Krishtit është shkruar: Μνησθητι κύριε τούς δούλους σου Χριστοδουλου τού ποτέ Χριστοδουλου / σοτηρίου έκ Δρυ(ί)νουπόλεως Χορίον Σέλτζη. 1854 Μαίου 10. / Χείρ Ιωάννου έκ Κονσταντινουπόλεως. "Kujto, o Zot shërbëtorët e tu, Kristodhulin të dikur Kristodhul të Sotirit nga Drinopoja, katundi Selckë 1854 maj 10. Dora e Janit nga Kostandinopoja" . Në ikonën e Kryeëngjëllit Mihail është shkruar: Δεησης δουλου του θεου Νικο Γκικα εκ Σελτσης. 1812 μηνι Φεβρουαριου 5. Και δια χειρος ημων Πετρου ιερεως εκ Βλαχογοραντζης. “Lutje e shërbëtorit të Perëndisë, Niko Gjika nga Selcka. 5 shkurt 1812. Dhe me dorën tonë të priftit Petro nga fshati i madh Vllahogoranxi”. Ndërsa në ikonën e Kryeëngjëllit Gabriel është shkruar viti 1819. Në vitin 2003 kisha e Shën Kollit iu nënshtrua një rikonstruksioni tërësor .



4.11 KISHA E SHËN SPIRIDHONIT NË STEGOPUL TË LUNXHËRISË

Kisha e Shën Spiridhonit është në mes të fshatit Stegopul të Lunxhërisë. Ajo është një paraklis i vogël me përmasa 9 x 6 m. Kisha e Shën Spiridhonit mendohet të jetë ndërtuar në vitin 1871 . Kjo datë është gjetur e gdhendur mbi një guri cili qëndron i vendosur  mbi portën veriore të kishës. Portë e cila në origjinalin e vetë ka pasur një zbukurim simbolik. Paraklisi ka qenë i pajisur me ikonostas druri të gdhendur, ikonat e të cilit janë punuar prej ikonografit Mihal. Kjo vërtetohet nga një mbishkrim që gjendet mbi ikonën e Shën Mërisë: Δηά χιρός καμού τού άμαρτολού Μηχάλι. "Me dorën time të mëkatar Mihalit" .




4.12 KISHA E SHËN MËRTIRIT NË TRANOSHISHTË TË LUNXHËRISË

Kisha e Shën Mërtirit është në Tranoshishtë të Lunxhërisë. Kisha ka naosin, altarin dhe narteksin në anën e saj perëndimore. Më vonë i është shtuar një hajat nga ana jugore. Kisha është e tipit në formë kryqi me kupolë. Ka përmasat 11 x 7 m. Në brendësi të kishës ka pasur katër kolona, mbi të cilat qëndronte një sistem qemerësh. Mbi këta të fundit mbështetej kupola, tamburi i së cilës ka qenë në formë cilindrike. Muret e kishës kanë qenë me gurë të papunuar, të lidhur me llaç gëlqereje .

Nuk dihet me saktësi koha e ndërtimit të kishës, por dihet se është rindërtuar në vitin 1617. Ky fakt vërtetohet nga mbishkrimi mbi portën perëndimore brenda naosit të kishës:

+ Ανακενήθυ κέ υστορίθυ ω θίος κε πά(ν)σεπτος ναος τόν άγίον μαρτήρον Μηνα Βίκτωρος κέ Βικέντηου έν τες ή / μέρες του θεόφιλεστατου κίρου Ματθέου έπησκοπού Δρηνοπόλεος κέ Αργιροκάστρου, κέ ό εφιμέριος αύτ(ης) / μονής παπάς Αγ(ι)ος ύος Δίμού βέσου κέ κτήτορας τής αύτης μονής. Διά σινδρομής κόπου μόχθου κέ έξόδου τόν (ευ) / γενεστάτων άρχοντόν Τρανούστας. Έπι έτου(σ) Ζ Ρ Κ Ε 97125=1617-α χ ι ζ (=1617), Ή(Ν)ΔΙΚΤΗΌΝΟΣ ιε, / Ιλήου κίκλη – ΙΓ, σελήνης κί(κ)λη ΙΘ...Ηστορη / θη δυά χιρός Αληβηζίου Φοκά έκ νήσου Κεφα(λληνίας).....

"U përtëri dhe u pikturua ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar i martirëve të shenjtë, Minajt, Viktorit dhe Vikentit në ditët e shumë perëndidashësit, zotit Mathe, peshkopit të Drinopojës dhe të Gjirokastrës dhe famullitar i këtij manastiri, Papa Sago, biri i Dhimo Bosos dhe piktor i këtij manastiri. Me kontributin, përpjekjet, mundimet e shpenzimet e arkondëve shumë fisnikë të Tranoshishtës, në vitin 1617, indikti 15, cikli i diellit 13, cikli i hënës 19. U pikturua me dorën time, të Aliviziut Fokas, nga ujdhesa Kefalonia" .

Prej këtij mbishkrimi mësojmë se kisha ka qenë e ndonjë manastiri, i cili më vonë është rrënuar. Kisha e Shën Mërtirit ka pësur dëmtime të mëdha gjatë viteve të persekutimit të fesë në Shqipëri.


4.13 KISHA E SHËN MËRISË NË VLLAHOGORANXI

Kisha e Shën Mërisë në fshatin Vllahogoranxi është e tipit bazilikë me kupolë, me përmasa 7.50 x 6.80 m. Ajo përbëhet nga naosi dhe altari. Vite më vonë është shtuar narteksi (Fig. 38; Fig. 39, nr. 1 – 2). Pjesa e vjetër e kishës ka në brendësi të saj gjashtë kolona prej rrotullash guri, të cilat lidhen me njëra-tjetrën me llaç dhe kapitele guri. Mbi kollonat kalojnë dy harkada, që e ndajnë kishën në tri nefe. Naosi lidhet me narteksin në anën perëndimore. Kisha është e ndërtuar me gurë, të lidhur me llaç gëlqereje (Fig. 40, nr. 1). Nëpër qoshet e mureve ka blloqe gurësh të mëdhenj. Mbi portën perëndimore të kishës ka zbukurime antike (Fig. 40, nr. 2). Mbi katër kolonat nga lindja, nëpërmjet një sistemi harqesh mbajtëse, ngrihet tamburi, i cili mbulohet nga kupola (Fig. 40, nr. 3). Tamburi i kishës përbëhet nga disa nike të shkallëzuara dhe të harkuara në pjesën e poshtme. Fushat e nikeve janë me zbukurime me tulla. Edhe në pjesën e sipërme të tamburit është një kornizë tullash në trajtë sharre. Mbi të kalon një frizë e rrafshët me gurë çmërsi. Tamburi mbyllet me një kornizë të dalë. Kisha mbulohet me një çati të gjerë dyujëshe .

Naosi ndriçohet nga tri dritare të ngushta drejtkëndëshe. Hyrja për në naos është në murin perëndimor të kishës. Altari i kishës ndahet nga naosi me një ikonostas druri të gdhendur. Nga ana lindore është apsida gjysmërrethore, e cila ndriçohet nga një dritare e ngushtë. Narteksi mbulohet me një sistem qemerësh. Pjesët anësore të narteksit mbulohen me qemerë cilindrikë me pamje çerek rrethi .

Kisha e Shën Mërisë në Vllahogoranxi është pikturuar në vitin 1622 nga Onufër Qiprioti  dhe Alivizi . Ky fakt vërtetohet nga një mbishkrim që gjendet mbi faqen e murit jugor të kishës. Mbishkrimi është i dëmtuar ngaqë ka rënë suvaja:

Ανακενησθη...? ημον Θεοτοκου κε αυπ(αρθενου Μαριας) /...τατου ημον κιρου.../ οστης αυτης μονης.../μοχθου και εξοδου τον..../(Ο)νουφριου Κηπρεου κε Αληβιζηου.../αχκβ (=1622).

“U pikturua....i Hyjlindëses dhe gjithmonë virgjëreshës....zotit.....të këtij manastiri....me mundimet dhe shpenzimet e .....Onufër Qipriotit dhe Aliviziu...1622”  (Fig. 41, nr. 1).

Sipas Dhorka Dhamos, afresket e pikturuara nga Onufër Qiprioti në kishën e Shën Mërisë në Vllahogoranxi janë në ekuilibër. Ka një marrëveshje të heshtur në mes të afreskeve me njolla të plota të kuqe, të verdha, të gjelbra, okër, të kaltra dhe botës së brendshme të figurave pa shpërthime dramatike, si ato të mësuesit të tij Onufrit  (Fig. 41, nr. 2). Kulla e kambanerisë në anën jugperëndimore të kishës është në formë blloku, prej guri. Kambaneria është ndërtuar në vitin 1874 (Fig. 41, nr. 3).

Kisha e Shën Mërisë në Vllahogoranxi është restauruar tërësisht në vitet 2001-2002. Ndërhyrjet restauruese u bënë për konsolidimin e konstruksionit, rikonstruksionin e çatisë, rindërtimin e dyshemesë etj. Ndërhyrje konservuese u bënë në ikonostasin e kishës, amvonin, fronin dhespotik, si edhe në ndenjëset ku ulen besimtarët. Shuma e përgjithshme e restaurimit ka kapur shumën e 151.250 dollarëve amerikanë .


4.14 KISHA “FJETJA E HYJLINDËSES” NË DERVIÇIAN

Kisha “Fjetja e Hyjlindëses” gjendet në fshatin Derviçian të Dropullit. Është ndërtuar në vitin 1870. Ka përmasat 18 x 10 m. Kjo vërtetohet me anën e një mbishkrimi në portën jugore të kishës: Η Κοίμησις τής Θεοτόκου ώκοδομήθη, τό 1870. “Fjetja e Hyjlindëses u ndërtua më 1870” .


4.15 KISHA E SHËN ANËS NË DERVIÇIAN

Kisha e Shën Anës gjendet në një pllajë të lartë të fshatit Derviçian. Mendohet të jetë ndërtuar në shekullin XVI (Fig. 42). Hyrja për në kishë bëhet në anën perëndimore. Kisha është ndërtuar në një terren të pjerrët shkëmbor. Poshtë naosit të kishës është qimitiri, i cili ka formë katrore. Muratura e kishës është me gurë gëlqerorë me vendosje të rregullt, të lidhur me llaç gëlqereje .

Kisha ka përmasa të brendshme 4.50 x 2.90 m. Është e mbuluar me çati dyujëse. Ajo ka trajtë salle, mbuluar me qemer cilindrik. Nëpër muret gjatësore dalin pilastra, të cilat lidhen ndërmjet tyre me harqe. Harqet tërthore dhe gjatësore krijojnë nike në murin verior dhe atë jugor. Mbi portën perëndimore dhe në apsidën e kishës ka dritare të vogla. Kisha shëmbëllen me një vëllim të gurtë prizmatik, të mbuluar me çati dyujëse. Lartësia e kishës është shumë e madhe për shkak të terrenit të pjerrët. Kisha nuk ka asnjë element zbukurimor, me përjashtim të nikes mbi portë dhe dy dritareve që gjenden mbi të, të cilat janë me harqe tullash. Altari ndahet me një ikonostas prej muri. Duke u nisur nga tiparet tipologjike, kisha daton në shek. XVI .


4.16 KISHA “BURIMI JETËDHËNËS” NË DERVIÇIAN

Kisha “Burimi Jetëdhënës” është mbi fshatin Derviçian. Mendohet se është ndërtuar në shekullin XVII. Kisha përbëhet nga naosi dhe narteksi. Naosi është në formë kryqi me kupolë. Ka përmasa të brendshme 6.85 x 3.80 m (Fig. 43, nr. 1 – 2). Kupola, që mbulon bërthamën qendrore të kishës, ngrihet mbi një tambur të ulët. Kisha është e mbuluar me çati dyujëse. Mjedisi i altarit ndahet nga pjesa tjetër me një ikonostas druri të gdhendur. Në altar, krahas apsidës së bemës, janë edhe niket për protezisin dhe diakonikonin. Në apsidën jugore dhe atë veriore ka dritare të vogla për ndriçimin e naosit. Në muret veriore dhe jugore ka dritare të mëdha për ndriçimin e narteksit. Hyrja për në narteks bëhet në anën perëndimore. Kisha ka tri apsida, të cilat janë të zbukuruara me elemente dekorative, me nike të mbuluara me harqe të shkallëzuara, si edhe me korniza në formë dhëmbësh sharre .



Mbi skenën “Burimi Jetëdhënës” është shkruar:

1825 ιουνιος 23. Δηά σηνδρομής τού αίδεσιμοτάτου παπά κυρτζή μετά τού ήού καί πρεσβητέρας αύτου εύχεστε καί σηχορήτε ή θεορούντες δηά τού κυρήου: καί διά (χει)ρός ήμόν πέτρου ίερέος έκ βλαχογοραντζις.

“1825 qershor 23. Me kontributin e të shumënderuarit Papa Qirixhiut me të birin dhe priftëreshën e tij. Ju që vështroni, lutuni dhe faleni atë. Me dorën tonë të priftit Petros nga Vlahogoranxia” .


4.17 KISHA E KRYEËNGJËJVE NË PESHKËPINË E SIPËRME

Kisha e Kryeëngjëjve gjendet në Peshkëpinë e Sipërme. Ka përmasat 9 x 7 m. Kisha mendohet të jetë ndërtuar në vitin 1817 (Fig. 44, nr. 1 – 3). Kjo datë është e gdhendur në një gur mbi portën jugore jashtë kishës . Altari ndahet prej një ikonostasi të gdhendur. Në ikonën e Krishtit në ikonostasin e kishës është shkruar: Ιστορήθησαν (οί) πανσέπτες καί άγιαις (αύται) ίκόνες. Διά χειρός Άναστασίου άναγνώστου είου οίκονόμου Τζεπελλοβήτου κατά τό 1828. Ίουλίου 23. “U pikturuan ikonat e gjithënderuara e të shenjta me dorën e Anastas Anagnostit, birit të ekonom Cepelovitit, më 1828, korrik 23” .


4.18 MONUMENTET E KULTIT ISLAM

Fillimet e arkitekturës së objekteve të kultit islam datojnë në shek. XV. Me kalimin e viteve, gjatë shek. XVI-XVII arkitektura e ndërtimit të xhamive arriti përsosurinë e saj. Gjatë asaj kohe kemi tipin e xhamisë së vogël monumentale, e cila përbëhej nga një portik arkadash përpara hyrjes, një minare e hollë poligonale në anën e djathtë, si edhe salla e faljes, që kurorëzohej me një kupolë. Shembull tipik është xhamia e Teqes.

Muratura e xhamive është tulla dhe gurë të gdhendur. Quhet “qargjir” dhe është e ngjashme me teknikën e kluasonazhit bizantin. Krahas tipit të xhamisë monumentale, gjatë asaj periudhe janë ndërtuar edhe xhami me salla të mëdha, me çati prej druri, mbuluar me tjegulla. Ato paraprihen nga një portik arkadash para hyrjes, si edhe nga një minare në anën e djathtë. Brenda, janë të stolisura me gdhendje druri dhe piktura minberet e malfilet, veçanërisht mihrabit. Gjirokastra ka pasur kryearkitektin e saj, i cili miratonte lejet e ndërtimit të xhamive, nëpërmjet një certifikate. Pa këtë të fundit nuk mund të filloheshin punimet për ndërtimin ose restaurimin e xhamisë .

Sipas Evlia Çelebiut, në Gjirokastër ka pasur tetë xhami. Më e madhja prej tyre është Xhamia e Pajazitit. Në anën e djathtë të Namazgjahut është xhamia e Hizër Agait, ndërsa më poshtë është xhamia e Haxhi Muratit, e cila ka një minare prej guri të punuar me mjeshtëri të madhe. Edhe tavani i kësaj xhamie ka vlera të rralla artistike. Pranë xhamisë ka një krua me ujë të bollshëm. Xhamia tjetër është ajo e Teqesë, oborri i së cilës përshkohet nga një vijë uji. Pranë tregut të ri është xhamia e Memi Pashës, e cila ka një kapacitet për njëqind veta. Xhamia ka një minare me gurë të gdhendur bukur dhe me shije të lartë artistike. Xhamia e Palortosë është shumë e bukur, ndërsa xhamia e Vutoshit është një ngrehinë e vjetër. Gjirokastra ka edhe tri mendrese dhe pesë shkolla fillore fetare islame. Në qytet janë edhe tri teqe. Më e njohura është ajo që drejtohet nga sheh Avdulla efendiu. Xhamia e Pazarit është ndërtuar në vitin 1757. Në kohën e baba Asimit, më 1780 është ndërtuar Teqeja e Zallit. Në Gjirokastër janë edhe dy teqe të tjera, teqeja e Shtufit dhe teqeja e baba Zenjelit në Hazmurat .

Xhamia e lagjes “Teqe” në Gjirokastër ngrihet mbi truall të pjerrët, i cili ka kushtëzuar ndërtimin vëllimor dhe arkitekturën e ndërtesës. Xhamia përbëhet nga salla e faljeve (namazeve), portiku dhe minarja. Portiku, që paraprin ndërtesën në anën veriore, është i hapur mbi arkada dhe çati druri. Në sallën e faljeve hyhet nga porta në murin verior. Salla mbulohet me kupolë sferike, mbi trompa në qoshe, harqet e të cilave vijojnë nëpër faqet anësore. Salla ndriçohet nga dritaret. Në anën e jashtme, xhamia karakterizohet nga vëllimi kubik i sallës së faljeve, që përfundon me një kornizë horizontale prej gurësh të hollë. Në brendësi kemi tamburin tetëfaqësh, i cili përfundon me kornizë të dyfishtë, prej gurësh të hollë, të vendosur në formë dhëmbësh sharre. Karakteristike për këtë xhami janë harqet shkarkuese mbi çatitë e pjesëve këndore që mbështesin tamburin .

Siç e tregon mbishkrimi ndërtimor, xhamia është ngritur në vitin 1145 të hixhrit që përkon me vitet 1742-1743 nga Ahmet Çelebiu, biri i Mehmed Çelebiut. Mbishkrimi është në një kamare mbi portën e xhamisë: “Mirëbërësi Ahmet Çelebiu, bir i Mehmet Çelebiut, bir i Hizrit, bir i Seran Agait. Bujari i kohës, Ahmet Agai, që ka vetitë e meleseut dhe që fisi i tij i pastër ka qenë krijuar gjysh pas gjyshi në rrugë të Zotit, shpenzoi pasuri të madhe dhe bëri këtë xhami”. Në mbishkrim theksohet bukuria e xhamisë, e cila ishte e para xhami me kube në atë qytet dhe dallonte nga të tjerat që qenë me çati .

Xhamia e Pazarit në Gjirokastër. Nga mbishkrimi ndërtimor datohet në vitin 1754-1755 (1168 Hixhri) . Xhamia është në qendër të qytetit, në anën perëndimore të Pazarit, në një vend të pjerrët, si shumica e ndërtesave të qytetit. Xhamia përbëhet nga salla e faljeve, portiku dhe minarja, veç nënstrukturave që u përmendën më sipër. Salla e faljeve është katrore me përmasa 8,85 x 8,95 m dhe mbulohet me kupolë mbi trompa në qoshet. Në sallë hyhet nga porta në anën veriore. Përballë hyrjes, mbi struktura të drunjta janë mihrabi dhe minberi. Menjëherë pas hyrjes, mbi katër shtylla druri, është mafili. Salla e faljeve ndriçohet nga dritaret në faqen veriore, perëndimore dhe lindore, si edhe nga dritaret e tamburit. Minarja fillon me bazament të lartë shumëfaqësh, i ndërtuar me gurë. Pas një kornize të lehtë ngrihet pjesa kalimtare trung piramide dhe më lart, trupi i minares me prerje shumëkëndore. Trupi përfundon me kazanin, ballkoni i të cilit del konsol me ndërmjetësinë e gjashtë radhë gurëve dhëmbë sharre, që ngrihen mbi njëri-tjetrin, një zgjidhje kjo mjaft interesante dhe e papërdorur gjetiu.

Në pikëpainje planimetrike, portiku i xhamisë së Pazarit është një shembull mjaft i zhvilluar. Portiku shtrihet në dy krahë në veri dhe në lindje. Pjesa e përparme (vëllimi kryesor) është e hapur dhe mbështetet mbi pilastra. Dikur mbi to kishte harqe rrethore, nga të cilët sot ruhet vetëm ai nga perëndimi. Kjo zgjidhje e zhvilluar e portikut, që e shohim këtu për herë të parë, çohet më tej në xhaminë e Ethem Beut në Tiranë.

Xhamia e Meçites në Gjirokastër. Është në qendër të lagjes me të njëjtin emër, në një ansambël me krojet dhe hamamin e vetëm të qytetit. Për të Çelebiu na thotë: "Poshtë në fund të hamamit ndodhet xhamia e Muratit, e gurtë. Në të hipet me shkallë. Kjo xhami ka një minare guri, të zbukuruar me një çezme. Në tavan ka vizatime mjaft të përpunuara...". Siç shihet, njësimi i kësaj xhamie me xhaminë e lagjes Meçite është i sigurt; po kështu, edhe datimi i saj në gjysmën e parë të shek. XVII. Xhamia ka sallën e faljeve, mbuluar me çati druri e tavan, hajatin dhe minaren. Në sallë hyhet nga porta veriore, anash të cilës janë dy dritare. Në murin jugor të sallës është mihrabi me dy dritare anash. Për tavanin e dikurshëm na flet Çelebiu, ndërsa tavani i sotëm është relativisht i ri. Me interes është edhe minarja, ndërtuar prej guri: në bazamentin shumëfaqësh ka një çezme rast i veçantë për xhamitë e vendit tonë. Muratura e xhamisë është me gurë në rreshta horizontalë, të lidhur me llaç gëlqereje teknikë e njëjtë për qytetin muze të Gjirokastrës .

Xhamia e lagjes Dunavat. Është funksionale edhe në ditët e sotme. Sipas një mbishkrimi, xhamia është shembur në vitin 1304 të hixhrit (1886-1887) dhe është ndërtuar nga Edip efendiu, biri i Ymer Karagjozit: “Vendi i adhurimit, lulishtja plot hir e Zotit, xhamia e Dunavatit qe shkatërruar. Dikur këtë vepër mirësie e pati themeluar, mirëpo qe rrënuar shumë dhe pati mbetur si gërmadhë. Themeluesi i dytë, domethënë Edipi i Ymer Karagjozit derdhi energjinë e tij si ar dhe ringjalli (faltoren). O Zot, me fuqinë tënde të madhe jepu ndihmë, mëshiroji dhe falua mëkatet si (themeluesit) të parë, ashtu edhe të dytit! Le të lutet Shermiu dhe të lexohet gjithmonë data e plotë (e rindërtimit)! Nga themelet e rindërtoi xhaminë ky Edip efendiu. Më 1 të dhilhixhxhes, viti një mijë e treqind e katër 1304 (1886-1887) ”.


4.19 TEQETË BEKTASHIANE

Historia e ndërtimit të teqeve në Shqipëri filon në fundin e shek. XIV. Teqeja i institucin, është qendër fetare për bektashinjtë, të cilët festojnë çdo vit Bajramin e Madh, Bajramin e Vogël dhe Sulltan Nevruzin . Arkitektura e ndërtimit të teqeve ndahet sipas këtyre periudhave:

1-Periudha e hershme, shek. XIV-XVI, që përkon me vitet e mbretërimit të Muratit I (1360-1389) deri te Selimi I (1512-1520).
2-Periudha e dytë, shek. XVII-XIX, që përkon me vitet e mbretërimit të Sulejmanit II (1520-1566) deri te Mahmudi II (1808-1839).

3-Periudha e tretë, shek. XIX-XX, që përkon me periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare deri në vitin 1920 dhe vitet e shtetit shqiptar .

Kryegjyshata e Gjirokastrës, ka në juridiksionin e saj rreth 34 teqe, ndër të cilat mund të përmenden: teqeja e Zallit në Gjirokastër, teqeja e Kodrës ose e Shtufit në Gjirokastër, teqeja e baba Zejnelit, në Gjirokastër, teqeja e Picarit në Gjirokastrër etj.

Teqeja e Melanit. Është ndërtuar më 1800 nga baba Aliu i Gjirokastrës, varri i të cilit ndodhet në tyrben përballë ndërtesës kryesore të teqesë. Për në Melan shkohet duke kaluar rrugën për në Glinë, në lindje të rrugës kombëtare. Rruga kalon lart pranë fabrikës së ujit të famshëm të Glinës, që shihet përtej luginës. Ndërtesa kryesore ka një sallë rrethore lutjesh, me dhoma dhe galeri anësore. Ballina e ndërtesës ka një galeri të bukur të sipërme dhe në tërësi, është ndërtuar me stil tipik epirot me blloqe tipike të zonës, të prera saktë. Teqeja e tanishme është ndërtuar mbi një ngrehinë të mëparshme bektashiane, e cila drejtohej nga baba Hasani. Teqeja e dikurshme ishte përgjatë anës lindore të luginës, që ka qenë rruga kryesore drejt veriut. Baroni anglez, Hobhouse kaloi këndej më 1809 me mikun e tij lord Bajronin gjatë udhëtimit të tyre nga Preveza, për të vizituar Ali Pashën në Tepelenë. Kjo rrugë e humbi rëndësinë, kur Ali Pasha ndërtoi një varg urash dhe rrugësh me kalldrëm përmes pjesës së ulët të luginës.

Teqeja e Zallit. Është ndërtuar në shek. XV nga Sejid Asim Babai. Në njërën nga tyrbet e saj është ky mbishkrim:

“Nën dhe u zhduk, vaj, vaj!
Prijësi i bektashijëve Asim Babai.
Duke qenë nga Skydari i Stambollit.
Erdhi dhe zuri vend në Gjirokastër.
Ishte nip i Ashim Babait.
Udhëheqës që për mua, zemërndjerë dhe udhërrëfyes.
Tashti u varros brenda tyrbesë.
U bë e domosdoshme që të thuhet data e vdekjes së tij, o vashë.
Nga shkronjat me pika nxirr datën e vdekjes.
“Nga bota me gjemba. Doli Mehmet Babai”.

Duke analizuar emrat që përmenden në mbishkrim, kemi: Asim Babai thirrej ndryshe edhe Muhamed. Ai ka qenë nipi i Arshi Babait, i cili ishte personalitet i njohur në Gjirokastër. Sejid Muhamed Asim Babai nga familja Bandermalli Zade e Yskydarit, i cili ishte emëruar gjysh nga teqeja e haxhi Bektashit, e ndërtoi këtë teqe dy vjet pas ardhjes së tij në Gjirokastër. Ai u varros në një nga tyrbet brenda teqesë. Në vitet 1860-1870 teqeja u rimëkëmb me shtimin e një ndërtese tjetër për banim. Pra, rimëkëmbësi i dytë i teqesë është baba haxhi Aliu. Punimet që ka realizuar ai, përputhen me artin e ndërtimit të kohës dhe me teknologjine e ndërtimit të banesave gjirokastrite.
Teqeja e Zallit ka gjashtë njësi ndërtimore, të cilat përputhen me stilin e arkitekturës gjirokastrite. Në teqe vizitori hyn nëpërmjet portalit të harkuar, i cili është ndërmjet dy tyrbeve monumentale. Tyrbet janë të mbuluara me kupola. Nëpërmjet oborrit të brendshëm bëhet komunikimi me çdo ndërtesë. Në ujësjellësin është shkruar:

“Më e mira vepër mirësie është t’u japësh ujë (njerëzve)
22 maj, 1252 (4 Qershor 1835)
…O ti që vjen të pish prej këtij uji, të kaluarën kujto!
Për hir të imam Hyjsejnit të pihet ky (ujë) i kulluar!
1194 h (1780) .

Në kohën e Lidhjes së Prizrenit, teqeja e Asim Babait në Zall ishte kthyer në shkollë, ku mësohej gjuha shqipe. Mësuesit e kësaj shkolle qenë baba Ali Hakiu , dervish Mehdiu etj. Kur ndërroi jetë baba Ali Hakiu, vendin e tij e zuri Selim Baba Elbasani që vazhdoi punën dhe luftën atdhetare të baba Aliut për 36 vjet me radhë. Në vitin 1945, në postin e Asim Babait erdhi i paharruari baba Ali Tomorri, i cili u ekzekutua më 1947. Gjatë viteve 1948-1963 teqenë e Zallit e drejtuan baba Sherif Cenometaj e baba Brahim Kuka. Në vitet e diktaturës komuniste për 24 vjet me radhë teqeja e Zallit u mbyll e u kthye në depo e azil pleqsh. Ajo u rihap më 21 maj 1992 dhe që nga ajo ditë është qendër fetare dhe monument i kulturës bektashiane .
 
KREU V




TË DHËNA MBI NDËRTIMET DHE ARKITEKTURËN E KOMPLEKSEVE TË TIPIT MANASTIR NË LUGINËN E DRINOS


Lugina e Drinos është nga zonat më të pasura me manastire, të cilat përbëjnë një thesar me vlerë të trashëgimisë sonë kulturore. Arkitektura pasbizantine u përket shek. XVI-XIX. Prej kësaj periudhe ka shpëtuar numri më i madh i manastireve, që gjenden në luginën e Drinos. ndërsa, manastiret përfaqësuese të  shek. XVI i përkasin: manastiri i Drianos në Zervat, i cili u ndërtua në vitin 1569; manastiri i Kodrës, të cilin e kanë ndërtuar fshatarët e Dragotit në vitin 1579; manastiri i Qirjakut dhe i Julitës në Dhuvjan, i cili daton në vitin 1588; manastiri i Spilesë në Saraqinishtë, që është ndërtuar në shekullin XVI me kontributin e arkondëve të Saraqinishtës; manastiri i Ravenës në Goranxi, i cili është ndërtuar në vitin 1600 nga hieromonaku Kristofor; manastiri i Shën Sotirit në Lunxhëri, që është ndërtuar në vitin 1666; manastiri i Shën Mërisë në Koshovicë, që daton në vitin 1669 etj. (Fig. 4).

Në shekullin XVII-XVII, ngrehinat e tipit manastir u shtuan. Prej tyre po përmendim: manastirin e Shën Triadhës në Pepel, që është ndërtuar më 1750; manastirin e Cepos në Kardhiq, i cili u rindërtua në vitin 1799; manastirin e Ungjillëzimit në Vanistër, që është ndërtuar më 1852 me shpenzimet e Mihal Dhimitrit nga Gjirokastra; manastirin e Tërbuqit, që është ndërtuar më 1864; manastirin e Kryeengjëjve në Derviçan, i cili është ndërtuar në vitin 1869 etj. .

Kishat e manastireve të luginës së Drinos janë kryesisht të tipit në formë kryqi me kupolë, por nuk përjashtohet përdorimi i tipave të tjerë. Kishat janë triapsidale, formë kjo e përpunuar në manastiret e Malit Athos, për kërkesat funksionale që lidhen me celebrimin e liturgjisë. Formulimin e plotë planimetrik dhe hapësinor kishat triapsidale e morën në tipin në formë kryqi me kupolë, si dhe në variantet me theksim qendror. Në kishat e varianteve të tjera gjejmë kompozimin planimetrik triapsidal. Në këtë rast mund të përmendim kishën në Jorgucat, e cila është njënefëshe me qemer .

Manastiret kanë qenë qendra të mëdha shpirtërore me karakter social. Nëpër manastire kanë jetuar dhe kontribuar, njerëz të ditur dhe me kulturë. Në arkivat e manastireve ka pasur krisobula dhe urdhëresa perandorake, shkrime funksionarësh bizantinë, fermane sulltanësh, vendime të gjykimeve fetare, të kadive të ndryeshëm etj. Gjithashtu ka pasur kodikë ku përshkruheshin me hollësi të ardhurat dhe shpenzimet e jetës së përditshme të murgjve të manastirit .
Disa manastire administroheshin në mënyrë të dretjpërdrejtë nga patriku i Kostandinopojës dhe gëzonin statusin e manastirit stavropigjik . Në luginën e Drinos statusin e
manastirit stavropigjik e zotëronin manastiri i Cepos në Kardhiq  dhe manastiri i Drianos në Zervat .

Si qendra të adhurimit kristian, të përhapjes së kulturës bizantine gjatë sundimit osman, manastiret kanë luajtur rol të madh shoqëror për popullsinë vendase. Nëpër manastire ka pasur shkolla djemsh  ose vajzash.

Shkollat funksiononin me shpenzimet e manastirit. Shumë manastire të tjera sponsorizonin shkollat e krahinës. Në disa manastire ka pasur punishte, të cilat zbukuronin kodikët, qepnin veshjet e shenjta, gdhendnin ikonostasët etj. Manastire të tjera kanë botuar libra të ndryshëm fetarë, kanë pasur biblioteka të pasura, ose kanë organizuar konferenca. Qendrat monakale kanë zhvilluar aktivitete bamirësie, duke ndihmuar njerëzit në nevojë etj. Në disa manastire ka pasur qendra shëndetësore dhe jetimore. Gjithashtu mund të themi se, në manastire është kultivuar arti i pikturimit të ikonave dhe muzika bizantine.

Në kishat e manastireve ka mjaft objekte të shenjta me argjend, si kapakë ungjijsh, potirë të shenjtë, lugë kungimi, kryqe, eksapterë, temjanica, kuti për mbajtjen e lipsanëve të shenjtorëve, artoforë, kolimvithra pagëzimi etj. Nga mbishkrimet, që gjenden të skalitura mbi to, vërehet se mjeshtrit e punimit të këtyre objekteve të shenjta, në shumicën e rasteve kanë mbetur anonimë. Vetëm disa prej tyre e kanë shkruar emrin dhe datën e punimit. Nuk mund të lihen pa përmendur sigurisht edhe ikonostaset e famshme të gdhendura nga dalta e mjeshtërve dhe të lyer me ar. Disa frone episkopale, po ashtu amvone, psaltirë, si edhe epitafët e famshëm e mbulesat e shenjta, të qendisura me fije ari.

Në panairet e manastireve merrnin pjesë shumë pelegrinë të ardhur nga fshatrat përreth. Panairet, përveç rolit shpirtëror të pelegrinazhit, janë frekuentuar edhe nga tregtarët, të cilët shfrytëzonin rastin për të shitur mallrat e tyre. Në raste panairesh, popullsia vishej me kostume popullore, duke ekspozuar traditat dhe folklorin e zonës .

Manastiret janë ndërtuar në vende të dukshme, në majë të kodrave, në male etj. Shumë manastire janë rrethuar me mure të larta prej guri. Brenda mureve kanë qenë qelitë e murgjve. Në qendër të çdo manastiri ishte kisha katedrale, e cila në më të shumtën e rasteve, ishte me kupolë. Brendësia e kishave ka afreske, ikonostase, ikona dhe sende të tjera të shenjta me vlerë. Zakonisht pranë katedrales gjendej trapezaria, e cila ishte vendi i grumbullimit të murgjve për kohët e ngrënies. Nëpër manastire ka pasur arkondari, ku priteshin pelegrinët. Arkondaritë janë ndërtuar zakonisht pranë portës së manastirit dhe kanë qenë dhoma me oxhak dhe me stola rreth e qark, për pelegrinët. Manastiret e Luginës së Drinos, ndonëse janë perla të qytetërimit dhe të krishterimit ortodoks për nga vlerat historike dhe shpirtërore që bartin, prapëseprapë kanë mbetur të harruara .


5.1 MANASTIRI I CEPOS NË KARDHIQ

Manastiri i Cepos është afër fshatit Kardhiq të Gjirokastrës. Ai quhet ndryshe Guri i Lartë dhe gjendet nën një prerje shkëmbore të shpatit verior të Malit të Gjerë, në një nga pikat më strategjike të Luginës së Drinos. Manastiri i Cepos është themeluar në shek. VI, në majën shkëmbore të malit të Sopotit. Koha e shkatërrimit të tij ka mbetur e panjohur. Dihet vetëm se perandori Andronik Komneni (1183-1185) e ka rindëruar atë . Për një kohë (1185-1318) ka qenë qendër e mitropolisë së Drinopojës. Manastiri i Cepos administrohej direkt nga patriku i Kostandinopojës dhe gëzonte statusin e manastirit stavropigjik.

Në kohën e lulëzimit të tij, manastiri ka pasur toka, vreshta, pyje, livadhe etj. Ka pasur gjithashtu lipsanë shenjtorësh dhe veshje klerikësh të stilit rus. Të ardhurat vjetore të manastirit kanë qenë 250 lira turke. Kisha e manastirit i është kushtuar Shën Kollit dhe feston më 6 dhjetor .

Kisha e Shën Kollit ka përmasa 25 x 17 m (Fig. 45, nr. 1 – 4). Në një pllakë guri ranor të murosur në anën e majtë të portës jugore është një mbishkrim, i cili na bën me dije se kisha është rindërtuar në vitin 1799:

+ / Ανακενιση ου / τος ο θηος ναως / ηταν δεσποτις / Γαβρ(ι)ηλ βοίθηα κε / σηνοριτε χουμε / λιτζα Μασακολορα, / Μα(να)στηρι, πουφετη / ον ακαρδηκι 1799 / δια χιρος Ιγιση.

“U rindërtua ky tempull hyjnor, kur ishte peshkop Gabrieli. Ndihma ka qenë e kufitarëve të Humelicës, Mashkullorës, Manastirit, esnafit të Kardhiqit 1799, me dorën e Igisit (ose Paisit)” .

Igumenët e manastirit kanë qenë: Nektari (e panjohur koha), Jeromonak Joasafi (1500), Papa Stergios (1776), Papa Krisanthi (1788), Jeromonak Gavrili (1789), Jeremia (1809), papa Aleks Laboviti (1818), Jeromonak Grigori (1824), Neofiti (1857) . Manastiri i Cepos ka qenë vend pelegrinazhi, sepse aty janë bërë shumë shërime. Të sëmurët vinin nga vise të ndryshme në ditën e panairit dhe laheshin me ujin që buronte prej manastirit. Në jugperëndim të manastirit kanë qenë skitet e asketëve .

Në një kambanë është shkruar:

Αφιερομα / απο ενα χριστιανον / απο την Ηπειρον / εις το μοναστηριον / του αγιου Νικολαου εις την Υψηλην Πετραν / του Καρδακιου / Ζαραλαμπης / Μικελετης / π(ο)ιητης 1804.

“Dhuratë e një të krishteri nga Epiri në Manastirin e Shën Kollit, në Gurin e Epërm të Kardhiqit. Mjeshtri që e bëri, Harallamb Mikeleti, 1804” .

Prej manastirit të Cepos, strategët ushtarakë kontrollonin me lehtësi lëvizjet e ushtrive, që vinin nga gryka e Dragotit dhe e Tepelenës, nga brendësia e luginës së Drinos dhe nga Delvina nëpërmjet qafave të Skërficës dhe Taroninës. Më 21 korrik të vitit 1911 në manastirin e Cepos u mblodh një kuvend me përfaqësuesit e çetave nga të gjitha kazatë e Vilajetit të Janinës. Në kuvend morrën pjesë rreth 800 vetë. Kuvendi i dërgoi një memorandum Portës së Lartë, me anën e të cilit përkrahte kryengritjen e Malësisë së Madhe. Në kërkesat drejtuar qeverisë synohej njohja e kombësisë shqiptare dhe formimi i një njësie territoriale administrative autonome. Kuvendi i manastirit të Cepos i parashtroi Portës së Lartë kërkesën për autonomi brenda kuardit të Perandorisë Osmane .

Manastiri i Cepos ka qenë vend tubimi për kuvendet e labëve. Ai ka pritur dhe ka përcjellë shumë luftëtarë, duke filluar që nga Çelo Picari, Çerçiz Topulli, Hito Lekdushi, Mustafa Matohiti, Shefqet Peçi etj. Gjatë Luftës së Dytë Botërore ushtarët fashistë dogjën të gjallë një murgeshë të manastirit, sepse nuk u tregoi se nga kishin kaluar partizanët, të cilët qenë strehuar në Manastirin e Cepos. Nga kompleksi i vjetër i manastirit, ka shpëtuar vetëm kisha dhe një nga konakët . Gjatë viteve të persekutimit të fesë, manastiri i Cepos qe kthyer në repart ushtarak .


5.2 MANASTIRI I SPILESË NË SARAQINISHTË

Manastiri i Spilesë gjendet midis fshatrave Qesarat dhe Saraqinishtë të Lunxhërisë, në të djathtë të rrjedhës së Përroit të Madh, në një tarracë nën shkëmbin e Spilesë, në një lartësi rreth 975 metra nga niveli i detit. Manastiri është ndërtuar në shekullin XVI me kontributin e arkondëve të Saraqinishtës. Të ardhurat e manastirit kanë qenë 200 lira në vit. Kisha e manastirit i është kushtuar “Lindjes së Hyjlindëses” dhe kremton më 8 shtator .

Manastiri i Spilesë administrohej direkt nga patriku i Kostandinopojës dhe gëzonte statusin e manastirit stavropigjik .

Prej manastirit ka shpëtuar në gjendje të mirë vetëm kisha. Ajo është e tipit në formë kryqi me kupolë. Përmasat e brendshme janë 7.40 x 6.20 m (Fig. 46). Kolonat e brendshme lidhen me anën e harqeve ndërmjet tyre, si edhe me muret perimetrore, duke formuar bërthamën qendrore katrore, e cila mbulohet me kupolë mbi tambur dhe në krahët e kryqit me qemere cilindrike. Çifti lindor i pjesëve këndore mbulohet me kësula sferike, ndërsa çifti perëndimor mbulohet me qemere me prerje çerekrrethore. Ndriçimi i kishës bëhet nga dritaret në tambur dhe ato në murin jugor dhe verior. Hyrja jugore mbrohet nga një portik i hapur në tri anë me tri harkada. Kisha është e suvatuar nga jashtë. Tamburi është tetëfaqësh dhe përfundon me një kornizë, të përbërë nga tri radhë tullash në trajtë dhëmbësh sharre. Apsida është pesëfaqëshe, me nike të vogla në secilën faqe. Mbi to kalon një kornizë tullash në trajtë dhëmbësh sharre .

Një mbishkrim mbi portën e narteksit vërteton se kisha është ndërtuar në vitin 1634, në kohën e peshkopimit të zotit Kalist dhe me kontributin e jeromonakëve Kostandin dhe Joasaf. Afresket e kishës janë pikturuar nga Mihal Linotopi në vitin 1634: + Ανηγέρθη κ(αί) ανεστορήθι ώ θιος κ(αί) πάνσεπτος νάος της ηπεραγηας Δεσπινής υμ / όν Θ(εοτό)κού κ(αί) άηπαρθένου Μαρηας κ(αι) άρχιερατεβόντών ύπο τού θεοφηλεστάτου έπισκόπου Κύρού / Καλιστου ύ κ(αί) δια σύ(ν)δρομής κόπού τε κ(αί) εξόδου τόν οσιοτάτών εν ηύερομονάχης / Κώνσταντίνου κ(αί) Υασόφού κ(αί) τόν τιμηοτάτον κ(αί) εύγενεστάτον άρχόντον...ετεληό / θη εν μηνι αυγούστο -Γ- ηπο χιρός Μηχαήλ επι ετους Ζ Ρ Μ Β (7142=1634) “U ndërtua dhe u pikturua ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar i së Mbishenjtës Zonjës sonë, Hyjlindëses dhe gjithmonë virgjëreshës Mari dhe në kohën e peshkopatit të shumë perëndidashës peshkopit, zotit Kalist dhe me kontributin, përpjekjet dhe shpenzimet e të fortshënuarve ndër jeromonakët, Kostandinit dhe Joasafit dhe të shumënderuarve e shumëfisnikëve, arkondëve u përfundua në muajin gusht 3; me dorën e Mihalit, në vitin 7142 (=1634)” .

Narteksi i kishës është ndërtuar në vitin 1659 nga një piktor anonim, me kontributin e arkondit Joan. Në një mbishkrim mbi portën e narteksit thuhet: + Ανηγέρθη κ(αί) ανεστορήθι ώ θίος άρτυκας διά σήνδρομής κ(αί) έξόδου δαπάνης τού ε’υγε / ναιστάτώς, Κίρου Ιωάνου, ήγουμενέβοντος Κύρου Παρθενήου / έτους Ζ Ε Ξ Ζ (7167=1659). “U ndërtua dhe u pikturua ky narteks hyjnor me kontributin dhe shpenzimet e arkondit shumëfisnik, zotit Joan, në kohën kur ishte igumen zoti Parthen, viti 7167 (=1659)” .

Ikonostasi ndahej në tri zona, më e ulëta prej të cilave mbarte panele të lugëta në trajtë trëndafili, të brendashkruar në rombe tetëbrinjësh, me anët e sipërme dhe të poshtme në formë harku. Në të katër këndet, panelet dekorative kanë zbukurime floreale. Në zonën e dytë, shtyllat zbukurohen me elemente bimore, në anët e të cilave formohen bimë kacavjerrëse. Pjesa e epërme e shtyllave kurorëzohet me pseudokapitele. Në pjesën mbi shtyllat bien në sy guaskat e gdhendura, që rrethojnë një lule në qendrën e tyre dhe mbështeten në korniza të skalitura në trajtë bime kacavjerrëse me lule në qendër. Në panelet e lugëta të ikonostasit janë pikturuar profetët Isaia, Abakumi, Danieli, Moisiu, Davidi, Solomoni, Ezekieli dhe Jeremia. Pesë nga profetët mbajnë në duar rrotulla të shkruara me tekste, që lidhen me Shën Mërinë, ndërsa tre të tjerët me Krishtin. Pjesë nga brezi i sipërm i ikonostasit aktualisht janë në ruajtje në Muzeun Historik Kombëtar . Mungon vetëm një pjesë, ajo ku janë ikonizuar profetët Solomon dhe Ezekiel.

Disa ikona nga kjo kishë janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë. Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë këto ikona: Krishtit Pandokrator, me nr. inventari 5948 dhe përmasa 49 x 77 cm. Në ikonë është ky mbishkrim: Δέησις Κονσταντήνου ίερομονάχου τού καθυγουμένου – α ψ π δ. “Lutje e igumen jeromonak Kostandinit, 1784” . Joan Pagëzori, me nr. inventari 6151 dhe përmasa 123 x 68 cm. Mbi ikonë është shkruar: Ετους Ζ Ρ Λ Α (7131=1623) Απριλίου Α. “Viti 7131 (=1623), prill 1” .

Manastiri ka një shpellë në një vend të rrezikshëm, brenda të cilës ndodhej një kishëz e vjetër. Ka marrë këtë emër sepse në shpellën, që gjendet në shkëmb është zbuluar një ikonë mrekullibërëse e Shën Marisë. Ikona e Shën Mërisë identifikohet me nr. inventari 5870 dhe ka përmasat 111x69 cm. Mbi mbulesën prej argjendi të ikonës së Shën Mërisë është shkruar: + Η παρουσα άγια ηκονα Σπηλεοτις(σ)α εβρησκομενη σηνδρομη τε πατερες ηγουμενεβουντας / Ναθαναηλ κε Γληγοριος κε Κοσταντηνος η τημη(οι) αρχοντες ασηνδρομησαν την γοχε / ριαν (=χορηγίαν) Κηρ Κοτζο κε Κηρ Κηριτζυ Σηκριατινη επι χηρος Θεοδορου Ληνοτοπητι 1765 ηουλη 10. “Kjo ikonë e shenjtë Spileotisa që gjendet në Spile është bërë me kontributin e etërve igumenë, Nathanailit dhe Grigorit dhe Kostandinit, të arkondëve të nderuar, zoti Koço dhe zoti Qirici Sikriatas. Me dorën e Theodhor Linotopasit. 1765, korrik 10” .

Në një ikonë të Krishtit, e cila ka qenë në fronin dhespotik është shkruar: Ηγουμενεύον Κωνσταντήνου ήερομονάχου. Δή έξόδου Σεραφήμ ίερομο / νάχου Κηρκηρέων. Εν έτη 1791 Ηουνήου 18. “Në kohën e igumenit, jeromonak Kostandinit. Me shpenzimet e jeromonak Serafin Korfjatit. Në vitin 1791 qershor 18” . Mbi ikonën e Krishtit gjendet edhe nënshkrimi:
 Ο Γλυκός Ιησούς. “Jisui i ëmbël”. Aktualisht, ikona gjendet në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë me nr. inventari 5885 dhe ka përmasa 60 x 93 cm.

Me interes është një ikonë me shumë shenjtorë, ku është shkruar: Τόν δούλον τού Θεού Δημητρίου Ντέντου Δωξατηνός Βασιλείου Τζάνε Ναγόπουλη της 1828. “Të shërbëtorëve të perëndisë, Dhimitër Dedes nga Dhoksati, Vasil Canes nga Stegopulli, më 1828” . Ikona identifikohet me nr. inventari 5555. Ndër ikonat e vogla që vendosen në pjesën e sipërme të ikonostasit të kishës, gjatë punës kërkimore në fondet e Muzeut kemi evidentuar: Shën Matheu, me nr. inventari 5973 dhe përmasa 35 x 79 cm; Shën Andrea, me nr. inventari 5974 dhe përmasa 35 x 79 cm; Shën Bartolomeu, me nr. inventari 5975 dhe përmasa 35 x 79 cm; Lindja e Hyjlindëses, me nr. inventari 5979 dhe përmasa 35 x 79 cm; Shën Lluka, me nr. inventari 6064 dhe përmasa 35 x 79 cm; Shën Marku, me nr. inventari 6065 dhe përmasa 35 x 79 cm; Shën Mëria, me nr. inventari 6067 dhe përmasa 35 x 79 cm; Kryeengjëlli Mihail, me nr. inventari 6134 dhe përmasa 35 x 79 cm.

Rreth potirit të kishës është shkruar: Μνηησθητι Κ(ύρι)ε τ(ής) ψυχ(ής) του δουλου σου γγιονη και τ(ών) γονεων αυτου Σαουλη και Ανθης. “Kujto o Zot shpirtin e shërbëtorit tënd, Gjonit dhe të prindërve të tij, Saulit dhe Anthisë” . Mbi një pllakë guri në murin e kambanerisë është shkruar: 1796 Μαυου 20 του ηγου(μενου) Δ(α)Μ(ιανού). “1796, maj 20. Igumen Damjanoj” . Në kolonën e djathtë në kungë të kishës gjendet një mbishkrim, i cili na bën me dije ditën, kur ka fjetur igumeni i manastirit: Ετος 1769 δεκεμβρίου 28 ήμέρα Κυριακή άναπαύτηκε ό μακαρίτης ό ηγούμενος ό κύρ Ναθαναήλ ίερομόναχος ό Θεός νά τόν άναπαύσι. “Viti 1769, dhjetor 28, ditë e diel, u preh igumeni i ndjerë, zoti Nathanaili, jeromonak. Zoti ta prehë!” . Në muret e manastirit gjendet këto shënime rreth klerikëve që kanë shërbyer në manastir: 1799 Παπαθανασι απο Σκορηαδες ευημεριος. Παπα Ανδονηος (ε)φημερευοντας εις κερον ετους 1800. Σεπτεβριου 14 απο χοριον Πολιτζανι. 1819 Παπαθανασις απο πολιτζανι εφημεριος της αγιας μονις του Σπηλεου 1821 Μαηος 19. Θημισιν εγο ο Μοσχος του Κυριτζη, Μουτζια απο Πολιτζανη. “1799 Papa Thanasi, famullitar nga Skoreja; Papa Andoni, famullitar në vitin 1800; 1819 Papa Thanasi nga Poliçani, famullitar i manastirit të hirshëm të Spilesë; 1821 maj 19. Për kujtim, unë Mosku, biri i Qirixhiut, Muçja nga Poliçani” . Mbi një pllakë të murosur në murin e kishës është shkruar: 1817 ηγουμενος ανθιμος “1817 Igumen Anthimi” . Në vitet 1891-1892, në kohën kur ka qenë igumen Dionisi I, manastiri ka pasur një bibliotekë të pasur. Manastiri i Spilesë është preferuar për grumbullimet e banorëve, të cilët në drejtimin e igumenit diskutonin për çështjet që i shqetësonin .

Sipas një fermani sulltanor, i cili daton më 1288 (sipas kalendarit islam), manastiri i Spilesë çdo vit, në muajin mars i paguante fshatit Saraqinishtë 10.000 aspra. Kjo gjë bëhej, sepse saraqinishnjotët i kishin kaluar tokat në pronësi të manastirit, për të mos paguar të dhjetën dhe manastiri u kthente të ardhurat çdo vit. Fermani sulltanor i përjashtonte tokat e manastirit nga taksat. Manastiri ka pasur edhe ullishta në Shën Vasi dhe prej andej vinin rreth 70 okë vaj ulliri në vit. Në vitin 1945, këshilli i manastirit përbëhej nga Lame Cani, (administrator), Mihal Sinani, (sekretar), Zaho Boga, (arkëtar), Gole Dhiamandi, (anëtar) dhe Risto Boga, (anëtar) .


5.3 MANASTIRI I PROFETIT ILIA NË STEGOPUL

Manastiri i profetit Ilia është në veri të fshatit Stegopul të Lunxhërisë (Fig. 48, nr. 1 – 2). Ai ka pamjen e një kalaje. Të ardhurat vjetore të tij kanë qenë 100 lira. Nga ngrehinat e manastirit ka shpëtuar vetëm kisha. Ndërtesat e tjera janë të rrënuara. Kisha i është kushtuar profetit Ilia dhe kremton më 20 korrik. Manastiri është themeluar në shek. VI, me kontributin e J. Nami Dragos nga Saraqinishta . Në manastir hyhej nëpërmjet një porte të madhe. Kisha përbëhet nga naosi dhe narteksi. Naosi është i tipit në formë kryqi me kupolë triapsidal dhe ka me përmasa;
6,60 x 3,60 m (Fig. 47). Muret e brendshme të kishës janë të zbukuruara  me afresk
(Fig. 48, nr. 5). Kisha është ndërtuar në vitin 1624 me kontributin e jeromonakëve Makarios dhe Joakim. Kjo vërtetohet nga një mbishkrim mbi portën e narteksit të kishës:

+ Ούτος ό θείος καί πάνσεπτος ναός ύπάρχει τού άγίου ένδόξου προφήτου Ηλίου τού Θεσβίτου / άνηγέρθη κ(αί) οίκοδωμίθ(η) έκ βάθρων δια σήνδρομής κόπου τε κ(αί) έξόδου έν ίέρομονάχοις Μακαρίου / καί Ιωακείμ + Α Χ Κ Δ + (=1624) ετος μετά δέ είς τό Α Χ Ο Β (=1672) έτος εύτρεπίστη κ(αί) έκαλ(λ)ωπίστη ύπέρ τού τημηώτάτου / αρχωντος κύρ Γκούμα καί ό π(ατ)ήρ αύτου Κυργιάκη κ(αί) ή σημβήα αύτού αρχώντος δια ψυχηκην αύτού σωτυρί(αν) / κ(αί) ήγουμενεύων τού όσιωτάτου (Γρηγορίου ίερομονάχου Αρχιερατεύωντος) τού πανιερωτάτου Μητροπολίτου / κυρίου κύρι Καλλιννίκου τού πρ(ώην Ιωαννί(ν)ων καί α’υ) / ταδέλφων Διμιτρίου καί Γεωργίου. Εν μηνί Μαίου 14-1671).

“Ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar është i profetit të lavdëruar, shën Ili Thesbiti, ngritur dhe ndërtuar prej themeli me kontributin, përpjekjen dhe shpenzimet e jeromonakëve, Makari dhe Joakimi-1624 viti. Më vonë, në vitin 1672 u stolis dhe u zbukurua nga arkondi i shumënderuar, zoti Guma dha ati i tij, Qiriaku dhe bashkëshortja e arkondit, për shpëtimin e shpirtit të tij dhe në kohën kur ishte igumen i shumënderuari jeromonak Grigori. Në kohën e të shumëhirshmit, ish-mitropolititi të Janinës, zotit Kalinikut dhe të vëllëzërve Dhimitrit dhe Gjergjit. Në muajin maj 14-1671”  (Fig. 48, nr. 3).

Një mbishkrim tjetër mbi portën e brendshme bën fjalë për pikturimin e kishës prej Kostandin Linotopit dhe nxënësit të tij, Nikollës. Kisha ka përfunduar së pikturuari më 19 qershor të vitit 1653. Mbi portën perëndimore brenda naosit të kishës është shkruar:

+ Ανήστορήθη ο θείως νάως κ(αί) πάνσεπτος τού άγίου ενδωξου προφητου κ(αί) θεοπτου Ηλ’ιου του Θεσβήτου κώπου τε κ(αί) μόχθου κ(αί) σξόδου του ωσιωτάτου / Κύρ Ιώακείμ, κ(αί) ή σήν εμι αδελγοι Δανηήλ, Γρήγορίου, Κάλλιστου, τών / ίερωμοναχ(ων) κ(αί) εσι(ν)δρόμισαν εύγενεστάτ(ο)ι αρχοντες Κυρ Γεώ(ρ)γις τού Μ / άνη, Ιω(άννης) Δράγος έκ χορίο Σαρακήνιστα, κ(αί) ή (ι)στορηση δυα χηρος ε / μου Κωνσταντίνου ηυου Μιχαηλ έκ χόρας Λινοτωπίου κ(αί) μα / θητλης αύτου Νικολαου. Ετελ(ε0ιοθη έν μηνι ιουνίο - ΙΘ - / απο Χ(ριστο)ύ Α Ξ Ν Γ (=1653) – απο Αδαμ Ζ Ρ Ξ Α (1761=1653).

“U pikturua ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar i profetit të shenjtë të lavdëruar dhe perëndidashës, Ilia Thesbiti, me përpjekjet, mundimet dhe shpenzimet e të shumënderuarit, zotit Joakim dhe bashkë me mua vëllezërit, jeromonakët Danieli, Grigori, Kalisti. Kontribuan arkondët shumë fisnikë, zoti Gjergji i Nanit, Jan Dragoja nga katundi Saraqinishta dhe u pikturua me dorën time, të Kostandinit, birit të Mihalit nga katundi Linotopi dhe nxënësit të tij, Nikollës. Përfundoi në muajin qershor 19, prej Krishtit 1653, prej Adamit 7161”  (Fig. 48, nr. 4).

Përmasat e jashtme të kishës janë 12.5 x 5 m. Nga ana e jashtme kisha ka një formulim të veçantë arkitektonik. Muret janë të suvatuara nga jashtë. Trajtimi i tyre zbukurimor është realizuar me daljen e apsidave me nike të ngushta dhe të larta, duke krijuar përshtypjen e harkadave të rrafshëta. Mbi niket kalon një shirit i gjerë e i rrafshët, që përmban një mbishkrim me shkronja të mëdha. Gjithë vëllimi i kishës mbyllet me kornizën prej guri nën çati. Naosi i jep kishës formën e kryqit triapsidal. Mbi katër shtyllat e sallës qendrore ngrihet qemeri, mbi të cilin mbështetet tamburi mbi kupolë. Tamburi është i zbukuruar me motive dekorative . Në kishë ka pasur objekte me vlerë, si libra liturgjikë kishtarë, ikona etj.

Disa ikona nga kjo kishë janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë. Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë këto ikona të mëdha: Deisis, me nr. inventari 5886 dhe përmasa, 54 x 70 cm; profeti Ilia me qerre, me nr. inventari 5658 dhe përmasa,
57 x 88 cm; Fjetja e Hyjlindëses, me nr. inventari 5922 dhe përmasa, 51 x 77 cm; Shën Harallambi, me nr. inventari 5955 dhe përmasa, 53 x 90 cm; Kryeengjëlli Mihail, me nr. inventari 5542 dhe përmasa, 40 x 60 cm; Kryeengjëlli Gabriel, me nr. inventari 5602 dhe përmasa, 39 x 64 cm. Me interes është kryqi që gjendej në pjesën kulmore të ikonastasit të kishës. Kryqi identifikohet me nr. inventari 5842.

Në fondet e Muzeut gjenden edhe mjaft ikona të vogla, të cilat kanë qenë në pjesën e sipërme të ikonostasit: Shën Mëria, me nr. inventari 5440 dhe përmasa 24 x 32 cm; Shën Gjergji, me nr. inventari 5441 dhe përmasa, 24 x 32 cm; Deisis, me nr. inventari 5518 dhe përmasa,
 25 x 30 cm; Pagëzimi, me nr. inventari 5551 dhe përmasa, 23 x 30 cm; Shën Pjetri dhe Shën Pavli, me nr. inventari 5567 dhe përmasa, 23 x 39 cm; Analipsi, me nr. inventari 5681 dhe përmasa, 35 x 27 cm; Burimi Jetëdhënës, me nr. inventari 5768 dhe përmasa, 32 x 39 cm; Krishtlindja, me nr. inventari 5771 dhe përmasa, 35 x 39 cm; Pendikostia, me nr. inventari 5804 dhe përmasa, 39 x 41 cm etj. Në një mbishkrim që gjendet në Ungjillin e Kishës së profetit Ilia lexojmë: Διονυσίου τού Κατηλιανού. Α φ ν δ (=1554). “I Dhionis Katilianit 1554” .

Në vitin 1998 kisha i është nënshtruar rikonstruksionit, i cili kapi shumën prej 550.000 lekësh ose 5.500 dollarë. Punimet u përqendruan kryesisht në rikonstruksionin e çatisë së kishës. Fillimisht u hoq mbulesa e mbetur e pllakave prej guri dhe skeleti i konstruksionit të çatisë. Në vijim u rindërtua konstruksioni prej druri dhe u mbulua çatia me rrasa guri. U meremetua gjithashtu, muratura në zonën e sipërme të narteksit .


5.4 MANASTIRI I PROFETIT ILIA NË JORGUCAT

Manastiri i profetit Ilia në Jorgucat është themeluar në shekullin XII dhe është nga më të vjetrit e Dropullit. Ka pasur 800 hektarë tokë e livadhe . Të ardhurat vjetore të manastirit kanë qenë 400 lira turke . Manastiri feston më 20 korrik. Kisha përbëhet nga naosi, narteksi dhe hajati. Kisha është e mbuluar me çati dyujëse. Hyrja për në ekzonarteksin e kishës është në anën veriore. Narteksi ndriçohet me anën e disa dritareve të vogla në faqet jugore dhe veriore .

Naosi është njënefësh me tri apsida dhe ka përmasa të brendshme 5.40 x 3.60 m (Fig. 49). Hapësira e tij është e pandarë dhe mbulohet me qemer cilindrik. Në secilën prej apsidave ka nga një dritare të vogël. Narteksi është i mbuluar me qemer cilindrik dhe lidhet me naosin në anën perëndimore. Në anën perëndimore narteksi paraprihet nga një mjedis i mbyllur, që është pa tavan dhe mbulohet nga çatia e kishës. Mbi muret veriore dhe perëndimore të kishës është një arkadë e lartë mbi pilastra. Mbi të kalon një ulluk, i cili grumbullon ujërat e shiut dhe i shpie në sterë. Harkada në murin verior dhe niket në faqet e apsidës lindore janë elemente të rëndësishme të trajtimit arkitektonik. Kisha është ndërtuar me gurë shtresorë, me radhitje të rregullt. Përfundon me një kornizë prej gurësh të vendosur në formë dhëmbësh sharre. Harqet janë punuar me gurë të gdhendur. Plani i tyre është më i thelluar se i muraturës . Nga një mbishkrim në portën e brendshme vërtetohet se kisha e manastirit të profetit Ilia është ndërtuar dhe pikturuar më parë në vitin 1588 nga dora e murgut Niqifor:

Ετους 7092 (=1588) ίστορηθη ί θείος καί πάνσεπτος ούτος ναός τού Προφήτου Ηλίου / καί δια χείρός Νικηφόρου μοναχού ήγουμενεύοντος κύριου.....

“Viti 7092 (=1588) u pikturua ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar i profet Ilisë me dorën e murgut Niqifor, në kohën kur ishte igumen zoti..” .

Narteksi i kishës është pikturuar në vitin 1617 nga dora e Mihal Linotopit nga Kosturi . Këtë e vërteton mbishkrimi në portën perëndimore të kishës: + Ανηγέρθη κ(αί) ηστωρίθη ο πάνσεπτος ναος ού ο άρτηκας / κ(αί) (ή)γουμενέβώντος έν οσίο(ι)ερομοναχής π(α)πά Κήρ σημεών - / +ετούς Ζ Ρ Κ Ε (7125+1617) – καί διά χηρός καμαρτο / λου Μηχαήλ έκ κόμής / ληνοτοπίου της Καστωρίας. "U ndërtua dhe u pikturua ky tempull i gjithënderuar dhe narteks në kohën kur ishte igumen ndër oshënarë jeromonak zoti Simeoni, viti 7125 (=1617), dhe me dorën e mëkatarit Mihail nga katundi Linotopi i Kosturit" . Interesante në këtë manastir është së në Blatën e Hyjshme të naosit përmenden këta emra hierarkësh: Joakim, Neofit, Jeremi, Mathe, Kalist, Gavril, Rafael dhe në vijim janë rreth 60 emra hieromonakësh. Manastiri ka pasur lipsanë shenjtorësh të Shën Ermolaut, Shën Harallambit, Shën Prokopit, Shën Pandelejmonit etj. Manastiri i profetit Ilia mbështeste shkollat e zonës me 50 lira çdo muaj . Pas vitit 1967 manastiri u rrënua, duke u kthyer në stallë .


5.5 MANASTIRI I DRIANOS NË ZERVAT

Manastiri i Drianos në Zervat ka qenë një nga më të mëdhenjtë në krahinën e Dropullit. Quhet i Drianos nga lisat e shumtë që mbullonin zonën përreth. Kisha e manastirit i është kushtuar "Fjetjes së Shën Mërisë" dhe kremton më 15 gusht (Fig. 50– 51). Manastiri ka qenë në gjendje të mirë ekonomike. Ai zotëronte 600 hektarë tokë bujqësore. Të ardhurat vjetore të manastirit kanë qenë 300 lira turke . Këto të ardhura dhe toka siguroheshin nëpërmjet dhurimeve të ndryshme që bëheshin në atë kohë . Manastiri është cilësuar Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή (manastiri administrohej direkt nga patriku i Kostandinopojës dhe gëzonte statusin e manastirit patriarkal dhe stavropigjik)  që prej vitit 1779 dhe ka pasur metoqe në Zervat, në Muzinë, në Dhrovjan dhe në Moldavi. Manastiri ka pasur një bibliotekë të pasur .

Mbi prothesin në kungën e kishës është shkruar:

Ιωάνου ίερέως καμπον στρεματα λέ καί / έγραφε τα ονόματά του(σ) είς την πλακα καί όποιος τα πουληση καί Νικολάου ζαφείρος α ψ ι ε (=1715) αγιερωσεν ο παπα / κυρ Ιωαννης καί Πρωτοπαπας χοραφια είς τόν καί δέν / μνημονεύση νά έχη τήν κατάραν τής Παναγίας καί τόν αφορισμόν τού / άρχιερέως άμήν.

“Për prift Janin, Nikollën dhe Zafiren 1715, e ka dhuruar (afiorosë) protopapë, zoti Papa Jani, ara 35 dynymë dhe i shkroi emrat e tyre në pllakë dhe kushdo që t’i shesë dhe të mos i përmendë, të ketë mallkimin e Shën Mërisë dhe ekskomunikimin nga ana e peshkopit. Amin!” .

Kisha ka formë kryqi me kupolë, me përmasa të brendshme 7.20 x 5.80 metra. Kisha përbëhet nga naosi, narteksi dhe hajati. Naosi është i tipit në formë kryqi me kupolë. Katër kolona të brendshme krijojnë bërthamën qendrore të kishës, e cila mbulohet nga kupola. Tamburi mbështetet mbi katër krahët e kryqit, që janë të mbuluar me qemerë cilindrikë. Krahu lindor dhe ai perëndimor janë disi më të gjatë. Kolonat lidhen me muret perimetrore me harqe, duke krijuar bërthama të mbuluara me qemere cilindrike në pjesët e tyre këndore. Bema, proteizi dhe diakonikoni përfundojnë me tri apsida. Prej tyre, apsida qendrore është më e madhe. Hajati është në anën perëndimore të kishës dhe është shtuar më vonë. Ai është pa tavan dhe mbulohet nga një çati treujëshe. Çatia e kishës është e mbuluar me rrasa guri. Tamburi dhe vëllimet e krahëve të kryqit mezi sa shkëputen nga masa e gjerë e çatisë. Hyrja për në manastir bëhet nëpërmjet portës, e cila është punuar me gurë të gdhendur. Në anën lindore të kishës është kambaneria.

Kisha e manastirit është suvatuar nga jashtë, duke e fshehur strukturën e mureve. Ndërtesat e manastirit janë ndërtuar me gurë shtresorë, të vendosur në radhë të rregullta dhe përmbajnë elemente dekorative .

Kisha Fjetja e Shën Marisë është ndërtuar në vitin 1569. Këtë e vërteton mbishkrimi në krye të kolonës së mesit në hyrje të kishës: Μτφρ. Επιμ. Επί έτους Ζ Ο Ζ (7077=1569) έκτισθη ό παρών στύλος διά χειρός Καλλίστου μοναχού. "Viti 7077 (=1569) u ndërtuan kolonat me dorën e murgut Kalist" . Në hyrje të kishës gjendet edhe mbishkrimi: Νεώφιτος ίερομονάχος άμαρτολός (΄ψς) ούδείς άνθρωπος Ζ Ρ Λ Σ Τ (7136=1628). “Jeromonak Neofiti mëkatar si asnjë njeri 7136 (=1628)” .

Mjedisi i altarit ndahet me një ikonostas prej druri. Në një mbishkrim pa datë në ikonën e Krishtit, në ikonostasin e kishës është shkruar: Δέυσις Ιωσήφ Ιερομονάχου. “Lutje e jeromonak Josifit” . Mbi një mbulesë argjendi të ikonës së Shën Mërisë është shkruar: Παρθενηου ιερομοναχου 1777. “Jeromonak Partheni 1777” . Mbi mbulesën e argjendit të kësaj ikone të Shën Mërisë kemi këtë mbishkrim: Ασημοθη υ αγια Ηκον δια εξοδον καί δα(πάνης) Παρθενιου ιερομον(άχου). “U vesh me argjend kjo ikonë e shenjtë me shpenzimet dhe harxhet e jeromonak Parthenit” . Ikona e Joan Pagëzorit aktualisht gjendet në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, në Tiranë me numër iventari 5579 dhe ka përmasa 64 x 48 cm.

Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë pothuajse të gjitha ikonat e vogla: Analipsi, me numër iventari 5790 dhe përmasa 31 x 26 cm; Fjetja e Hyjlindëses, me numër iventari 5813 dhe përmasa 27 x 26 cm; Shën Mëria me Krishtin, me numër iventari 5815 dhe përmasa 31 x 27 cm; Shpërfytyrimi, me numër iventari 6003 dhe përmasa 31 x 27 cm; Shën Nikolla, me numër iventari 6015 dhe përmasa 31 x 27 cm; Joan Pagëzori, me numër iventari 6123 dhe përmasa 32 x 27 cm.

Narteksi është pikturuar në vitin 1583. Hapësira e narteksit ndahet në tri pjesë. Pjesa qendrore është e mbuluar me qemer cilindrik, ndërsa dy pjesët anësore mbulohen me qemere më të ulëta . Kuzhina e manastirit është ndërtuar në vitin α ψ ο ε = 1775. Kjo vërtetohet nga një mbishkrim i gdhendur në një gur mbi portën e kuzhinës . Në faqen e jashtme të apsidës së kishës është gdhendur viti 1656 . Një mbishkrim me interes është ai që gjendet në anën e djathtë të kolonës së mesit të kishës, i cili bën fjalë për një borxh që kishte marrë manastiri: Είς τούς α χ ν (=1650) ηλθαμεν / απο τήν μολδοβλαχία (εγώ ό Παπά Δοσλιθεος ό ήγούμενος τού αγίου / Γεωργίου καί ό Παπα – Διονύσιος / καί εύγάκα(μ)ε τό χρεος / χιλιάδες Δ () άσπρα / καί όποιος βάλη χρέος άπώ έκήθεν να / είναι αφορισμένος από Π(ατ)ρος και υού καί άγίου Π(νεύμα)τος να εχη και την / Παναγίαν άντιδικον / και πολεμηον αμήν. “Në vitin 1650 erdhëm nga Moldavia, unë Papa Dositheu, igumeni i shën Gjergjit dhe Papa Dionisi duke marrë borxhin 4 mijë aspra. Dhe kush të marrë borxh tani e tutje, të jetë i ekskomunikuar prej atit dhe birit dhe shpirtit të shenjtë, të ketë dhe Shën Mërinë kundërshtare dhe luftuese. Amin!” .

Nëpër mbishkrimet e ndryshme që gjenden në këtë kishë kemi emrat e priftërinjve, dhiakonëve, si dhe disa nga datat që janë dorëzuar. Një mbishkrim në të hyrë të kishës në të djathtë të shtyllës së mesit na bën me dije se më 31 maj të vitit 1629 është dorëzuar dhjakon Jani: Ετους Ζ Ρ Λ ΣΤ (7136=1628) εχειροτονιθι διακονος ιοανης μαιου λα ετους Ζ Ρ Λ Ζ (7137=1629). “Viti 7136 (=1628) u dorëzua dhiakon Jani, maj 31 viti 7137 (=1629)” . Një mbishkrim tjetër, i cili gjendet në anën e djathtë të kolonës së mesit në eksonarteksin e kishës bën fjalë se në janar të vitit 1630 është dorëzuar Papa Simoni: Εχηροτονλιθη ώ Παπασιμεών έν ύανουαρίος έτους Ζ Ρ Λ Η (7138=1630). “U dorëzua Papa Simoni në muajin janar, viti 7138 (=1630)” . Në anën e djathtë të kolonës së mesit është shkruar: Τής (Υπ)απαντής έγένηκα έγό ώ διάκος α χ ο ε (=1675). “Ditën e festës së Ipapandisë unë u bëra dhiakon 1675” . Po në kolonë gjendet mbishkrimi: Δανιήλ ίερομονάχος καί άμαρτολός α ψ β (=1702). “Danieli, jeromonak dhe mëkatari 1702” . Në shtyllën e majtë të kungës është shkruar: Μεθόδιος Ιερομόναχος ο Κερκ(υραίος). 1796 δητο – 15. “Jeromonak Metodi Korfjati, 1796” . Mbi shtyllën e majtë të kungës është shkruar: 1800 Γρηγόριος / ίερομόναχος. “1800 Jeromonak Grigori” . Në anën e djathtë të kolonës së mesit është shkruar: Εγινα εγο ο Ιοανις ηεροδιακονος ετους 1804 μαρτιου 11. Διωνισιος ιερομόναχος. Ιοακείμ ιερομόναχος. Ζαχαρίας ίερομοναχος. Ανανλιας ίερομοναχος. Χρίσανθος ίερομοναχος. Βενιαμίν ίερομοναχος. “Unë Jani u bëra jerodhiakon, viti 1804, mars 11. Jeromonak Dionisi, jeromonak Joakimi, jeromonak Zaharia, jeromonak Anania, jeromonak Krisanthi, jeromonak Beniamin” .

Nëpër objektete të shenjtat e kishës ka mbishkrime të ndryshme, të cilat përmendin dhuruesin dhe datën kur janë bërë dhurimet. Rreth bazamentit të një potiri të larë me ar është shkruar: Ο ευσεβεστατος βασιλευς πασης Μοσχοβιας Μιχυλ Θεοδοροτζκι αφιερο / σα το δισκ(ο)ποτιριον του σεβασμια Μονη της κοιμησεως της Παναγιας / εις τοπον εκαλουμε νου Δρυανου δια ψιχηκη(ν) μου σ(ωτη)ρια(ν). “Cari i shumëdevotshëm i gjithë Moskovisë, Mihail Theodoroçki i dhurova diskopotirin Manastirit të nderuar Fjetja e Hyjlindëses në vendin e quajtur Driano, për shpëtimin e shpirtit tim” . Në anën e djathtë të kolonës së mesit në eksonarteks gjendet një mbishkrim: Ετελειόθι ό τόμιος σταυρός έν μηνί αύγούστο ΙΣΤ άπό έξόδον τού πανιεροτάτου μητροπολίτου Βαιλαγράδων κυρίο Ελευθερίω καί διά χιρός έμού νικόλάου άπό χόρα πτέρου Ζ Ρ Λ Η (7138=1630). “U përfundua kryqi i nderuar në muajin gusht 16 me shpenzimet e të gjithëhirshmit mitropolitit të Beratit, zotit Elefther dhe me dorën time të Nikollës, nga katundi Fterë 7138 (=1630)” . Mbi një antimis të kishës është shkruar: Ιερουργήθεν καί καθαγι(α)σθέν παρά τού Πανιερωτάτου Μητροπολίτου τής / άγιωτάτης Μητροπόλεως ..τζαβε κυρίου κυρίου Γεδαιών / ήγουμενεύοντος τού πανοσιωτάτου κυρίου –Δοσιθέου – Διά χειρός έμού / Αποστόλου τού έξ Αθηνών. Ετους άπο Χριστού Α Χ Ν Θ (1659). Εν / μηνί Μαρτίω Κ Ε. “U meshua dhe u shenjtërua prej të gjithëhirshmit, mitropolitit të Fortshenjtës mitropolisë…tzave? Zotit, zotit Gedeon, në kohën kur ishte i gjithëhirshmi, zoti Dositeu. Me dorën time të Apostolit nga Athina. Viti prej Krishtit 1659, në muajin mars 25” . Rreth buzëve të një kryqi prej argjendi gjendet mbishkrimi: Ο μέν θίως κ(αί) πανσεβάσμιως έγένετο δια δαπάνις ται του / προηγουμένου Θεοκλίτου καί άφφιέροσες αύτου / της κοιμίσεως / Παναγί(ας) Δριανού περί μνημόσηον (αύ)του καί τόν γονέον αυτου Κυριακού ίερέ / ως καί Χρίστος 1672. “Ky kryq hyjnor dhe i gjithënderuar u bë me shpenzimet e Theoklitit të mëparshëm dhe ia dhuruan kësaj kishe të Fjetjes së Shën Mërisë së Drianos, për kujtim të tij dhe të prindërve, prift Qirjakut dhe Kristos 1672” . Gjithashtu mbi një kryq të vogël është shkruar: +Διά έξόδου τής δούλης τού Θ(ε)ού Αναστασή(ας) έτελιόθι ό τίμι(ος) Σταυρ(ο)ς Α Χ Π Ε (=1685). “Me shpenzimet e shërbëtores së perëndisë, Anastasias u përfundua kryqi i nderuar 1685” . Në një kandil të madh prej argjendei është mbishkrimi: Δαμιανοα ιερομοναχος εις την Παναγιαν του Ανδριανου και Αναστασιος του Παπά 1739. “Jeromonak Damjanoj në Hyjëlindësen e Drianos dhe Anastasi i Papajt, 1739” . Mbi një mbulesë lipsanash gjendet mbishkrimi: Τού αγίου Μηνα τού Καλκελάδου έπή έτους 1728 ίπάρχι τοίς ύπεραγίας / Θεοτόκου τού Δρυάνου δία σι(ν)δρομλης Μελετίου ίερομονάχου ύπό χιρός / Ιωάννου Ντεσί(ν)ου. “I Shën Minajt të Kalkeladhit, në vitin 1728 është i së Mbishenjtës Hyjlindëse me kontributin e jeromonak Meletit, me dorën e Jan Deshos” . Mbi një mbulesë prej lipsanësh argjendi është shkruar: ληψανον Μηνά τού καληκελάδου έν έτη 1734. Ιοάνη Κιρητζόραιδος Σαρακηνής(τ)α 1734. Διά σηδρομής Ανανήου ίερομονάχου Δρινουπόλεος Αργιροκάστρου 1734. “Lipsani i Minajt të Kaliqeladhit në vitin 1734. Jan Kiriçoredhos Saraqinishta 1734. Me kontributin e Ananiut, jeromonakut të Dhrinopojës” . Rreth bazamentit të një triqeri gjendet mbishkrimi: Δηα συνδρομης κε εξοδου Γαβριηλ Ηερομοναχου 1764. Απο Μαναστη(ρ)ι Ζερβατες. “Me kontributin dhe shpenzimet e jeromonak Gabrielit, 1764. Nga manastiri Zervat” . Mbi bazamentin e një thimiatori është shkruar emri i gdhendësit Nedhio: Ιωνι μπρικος επιησεν τον θημιατον καί αφιεροσ(εν) αυτον εις τον αγιον Αθανασιον τον Μαναστηρι ετος Ι Χ Ν Ρ Νεδιο Χρισικος 1771. “Jon Brikoja e bëri thimiatorin dhe ia dhuroi (afierosi) atë Shën Thanasit, viti 1651. Nedhio argjendari 1771” . Rreth bazamentit të një thimiatori prej argjendi është shkruar: Σταματη δουλος Χριστου τον μπατερα ΣΤΑΣ ΚΡΑΘΣ μπροσιλοσε το θημηατοστη Μπαναγια. “Stamati, shërbëtor i Krishtit për babanë Stas Krathes i dhuroi thimiatorin Shën Mërisë” . Mbi një kuti lipsanash është shkruar: Η π(α)ρουσα καταθηκη υπαρχει της αγιας και ιερας Μονης της Υπεραγιας Θεοτοκου λεγομενης Δριανου επαρχιας Αργηροκαδτρου ηγουμεν(ος) Ηακοβος. “Kjo kuti e manastirit të shenjtë e të hirshëm të së Mbishenjtës Hyjlindëses, të quajtur Driano, eparhia e Gjirokastrës, igumen Jakovi” .

Mbi një faqe të këmbalecit prej druri të psaltit të djathtë është punuar me petëza sedefi: Της (Υ)Περαγληας Θεωτόκού / Αβερκηος Ηε/ρομοναχος. “I së Mbishenjtës Hyjlindëses / Jeromonak Avreki” . Ndërsa në faqen tjetër të këmbalecit të psalltit është shkruar: Ζησο κε / Δημο(υ) κε / κηρητζη κε / Κηρατζα. “Ziso Dhimo dhe Qirici Qiraca” . Në faqen e këmbalecit të psalltit është ky mbishkrim: Χείρ Πέτρο(υ) Ποστενάλης. “Dora e Petro Postenalit” .

Cilësia e lartë e ndërtimeve dëshmon se manastiri ka qenë i fuqishëm nga ana ekonomike. Duke gjykuar nga teknika e ndërtimit dhe elementet e përdorura, mendohet se ndërtesat e manastirit janë ndërtuar në shek. XIX .

Me të ardhurat që zotëronte, manastiri ndihmonte shkollën që administrohej prej tij. Shkolla ndahej në tri degë: E para funksiononte në manastir, ndërsa dy të tjerat qenë: njëra në metoqin e fshatit Zervat dhe tjetra në metoqin e Dhrovianit. Më e rëndësishmja prej tyre ishte ajo që gjendej në kishën e Apostujve të Shenjtë të Dhrovianit, e cila përgatiste klerikë dhe psaltë .


5.6 MANASTIRI I SHËN TRIADHËS NË PEPEL

Manastiri i Pepelit është mbi kodrën e fshatit Pepel. Kisha e manastirit i është kushtuar Shën Triadhës. Manastiri ka pasur të ardhura vjetore 500 lira. Pjesa më e madhe e të ardhurave është siguruar nga ndihmat vullnetare të besimtarëve të dioqezës . Kisha është ndërtuar më 1750. Kjo vërtetohet nga mbishkrimi mbi një pllakë guri mbi murin lindor jashtë kishës: 17(50) ΘΕΟΦΗΛΟΣ Η ΑΓΙΑ ΤΡΗΑΔΑ. “1750 Theofili-Trinia e Shënjtë” . Theofili mund të ketë qenë kryemjeshtri që ka ndërtuar kishën. Nga manastiri kanë mbetur kisha dhe dy konakë.

Kisha përbëhet nga naosi dhe narteksi. Naosi ka formë drejtkëndëshi dhe përmasa të brendshme 7.85 x 5.90 m (Fig. 52 – 53). Në pjesën qendrore ngrihen katër kolona, të cilat me anën e harqeve lidhen ndërmjet tyre dhe me muret perimetrore. Në nefin qendror janë krijuar tri bërthama. Dy prej tyre janë të mbuluara me kupola, ndërsa e treta mbulohet me qemer me prerje çerekrrethore. Në nefet anësore janë krijuar gjashtë bërthama, të cilat mbulohen me qemere me prerje çerekrrethore. Në muret veriore dhe jugore të kishës ka dritare të mëdha. Naosi lidhet me narteksin me anën e një porte me mbulesë të rrafshët. Në brendësi të narteksit janë dy kolona, të cilat lidhen ndërmjet tyre me harqe. Hyrja për në narteks është në anën jugore. Mbi të ngrihet kambaneria. Çatia e kishës është me rrasa guri. Muratura është me gurë shtresorë dhe mbyllet me një kornizë guri.

Ndërtesat që kanë mbetur nga manastiri i dikurshëm mbyllin oborrin në anën jugore dhe perëndimore. Ndërtesa në anën jugore të manastirit është dykatëshe. Ka hajatin e hapur me një arkadë prej guri në katin përdhes, si dhe çardhakun me shtylla druri në katin e sipërm. Ndërtesa tjetër është dykatëshe e ndërtuar në vitin 1843. Nëpërmjet hajatit të saj bëhet hyrja për në manastir. Porta hyrëse është me hark me gurë të gdhendur. Blloqet e gurit janë me motive dekorative, të gdhendura në reliev të cekët. Porta e manastirit mbrohet nga një frëngji sipër saj. Anash frëngjisë janë dy pllaka: njëra me mbishkrim dhe tjetra përmban një skenë valleje, në të cilën paraqiten gra të kapura dorë për dore. Sheshi përpara portës së manastirit është i shtruar me kalldrëm .

Në një mbishkrim mbi portën perëndimore të naosit thuhet se kisha e manastirit të Shën Triadhës është pikturuar në vitin 1754 nga ikonografi Adam nga Theotoqi: + Ανηγέρθοι κ(αί) ανηστορίθι ούτος ο θοίος κ(αί) πάν/σεπτος ναός της αγιας ομοουσίου κ(αί) ζοωπ(ο)ιο(ύ) κ(αί) άδιε/ρέτου Τριαδος κ(αί) επ εξοδου μόχθου του πανο σιοτάτου κ(αί) υγου / μένου Φιλοθέου ίερομονάχου κ(αί) αρχιερατέυοντος Μη/τροφάνου(σ) επισκόπου Δρυνουπόλεος του εν σωτιριω (έτει( Α Ψ Ν Δ – 1754 - / Διά χιρώς έμου τού ταπινού καί άμαρτολού Αδάμ άπό χορίον θεωτώκη κ. Πακουτζη(σ). “U ndërtua dhe u pikturua ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar i Trinisë së Shenjtë të njëqenshme dhe jëtëbërëse dhe të pandarë dhe me shpenzimet, mundimet e gjithoshënarit dhe igumenit jeromonak Filotheut në kohën e episkopatit të peshkopit të Drinopojës, Mitrofanit në vitin sundimtar 1754. Me dorën time të Adamit të përvuajtur e mëkatar, nga katundi Theotoqi” .

Altari ndahet me një ikonostas druri. Mbi mbulesën prej argjendi të ikonës së Shën Triadhës është shkruar: + Αυτη η παρουσα εικων της αγιας Τριαδος εκ κομης Δροπολι Πεπελι γεγονεν δια συνδρομης και δαπανης του Κυρ Κυριτζι Διαμαντι Αργυρο / καστρου ηγουμενευοντος του πανοσιοτατου Κυριου Ζαχαρίας. Δια χηρος δε Νικολαου Ποντικη και ιου αυτου Κονσταντη(νου) του ε(κ) Καλαρύτων 1815 μαρτιου 5. “Kjo ikonë e Shën Triadhës, nga katundi Pepel i Dropullit është bërë me kontributin dhe ndihmën e zotit Qirici Dhiamandi nga Gjirokastra, në kohën kur ishte igumen zoti Zaharia, me dorën e Nikollë Pondiqit dhe birit të tij, Kostandinit nga Kalariti; 1815, mars 5” . Aktualisht, ikona gjendet në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë. Ajo ka përmasat 50x83 cm dhe identifikohet me nrumrin e inventarit 5882. Në fondet e Muzeut gjendet edhe ikona e Joan Pagëzorit, me numër iventari 5915 dhe përmasa 47x80 cm. Në ikonën e Shën Mëhillit, në ikonostasin e kishës është mbishkrimi: Διά συνδρομής τού ένδόξου .....Χασάν Λίλ...βοήθ(ε)ιαν 1878 .... μαχαλά ντουναβάταις. “Me kontributin e të lavdishmit...Hasan Lil..(në) ndihmë 1878 mahalla Dunavaces” . Pranë portretit të igumenit, mbi pjesën jugore të murit perëndimor të kishës është shkruar: Φιλοθεος ιερομοναχος ο αγιος / ηγουμενος της μονης ταυτης. “Jeromonak Filotheu, igumeni i këtij manastiri” . Mbi hyrjen e narteksit është kambaneria. Mbi një gur në murin e kambanerisë është shkruar viti 1821 .

Në manastirin e Pepelit ka pasur një jetimore, e cila strehonte fëmijët e braktisur, ata të lindur nga marrëdhënie jashtëmartesore, fëmijë handikapatë etj. Këtë fakt e dëshmon 78-vjeçari Vasil Gjoni, i cili është rritur nën kujdestarinë e murgjve të manastirit dhe tashmë shërben si kujdestar i tij . Gjatë viteve të persekutimit ateist manastiri i Pepelit u kthye në repart ushtarak .


5.7 MANASTIRI I SHËN MËRISË NË KOSHOVICË

Manastiri i Koshovicës është në zonën e Dropullit. Kisha e manastirit i është kushtuar Fjetjes së Hyjlindëses dhe kremton më 15 gusht. Manastiri siguronte të ardhura vjetore 40 lira . Kisha është në formë kryqi me kupolë, triapsidal dhe ka përmasa të brendshme 6.50 x 4.50 m (Fig. 54 – 55). Krahët e kryqit nuk janë të barabartë në plan dhe në hapësirë. Nga ana veriore dhe jugore të kryqit janë më të ulët se krahët perëndimorë dhe lindorë. Kolonat e brendshme lidhen midis tyre e me muret anësore me anën e harqeve tërthore. Lartësia e vogël e apsidave nuk ka mundur t’i japë zgjerimin e nevojshëm hapësirës së brendshme. Mjedisi i altarit përmban apsidën qendrore të bemës, si edhe niket anësore që shërbejnë për protezisin dhe diakonikonin. Narteksi është në anën perëndimore të naosit. Tamburi dhe tri apsidat duken si vëllime të bashkëlidhura me vëllimin kryesor. Muratura e kishës është me gurë shtresorë. Përfundon me një kornizë të thjeshtë guri.

Ndërtesat e manastirit qarkojnë kishën në anën veriore dhe perëndimore. Ndërtesa në anën veriore është dykatëshe. Kati i sipërm përdorej për banim, ndërsa kati i poshtëm, si katua . Kisha Fjetja e Hyjlindëses daton në vitin 1669. Kjo datë është në ikonën “Fjetja e Shën Mërisë” dhe në pikturën murale të kubesë së kishës .



5.8 MANASTIRI I KRYEËNGJËJVE NË DERVIÇIAN

Manastiri i Kryeëngjëjve është në fshatin Derviçian të Dropullit. Kompleksi i manastirit përbëhet nga kisha dhe konakët rreth saj. Kisha katedrale e manastirit ruhet në gjendje shumë të mirë, ndërsa konakët janë rrënuar. Kisha është në formë kryqi me kupolë dhe me apsida anësore. Kupola nuk ngrihet mbi tambur, duke dhënë pamjen e ndërtimeve bazilikale . Të ardhurat vjetore të manastirit kanë qenë 100 lira. Manastiri kremton më 8 nëntor .

Kisha përbëhet nga naosi dhe narteksi. Naosi është i tipit në formë kryqi me kupolë, triapsidal me përmasa të brendshme 6.90 x 3.80 m (Fig. 56 – 58). Bërthama qendrore është në formë drejtkëndëshi dhe mbulohet me një qemer të kryqëzuar. Në altar janë apsidat me niket përkatëse, me dritare për ndriçim. Naosi lidhet me narteksin në anën perëndimore. Narteksi i kishës është dykatësh. Lidhja e dy kateve bëhet me anën e një shkalle prej guri në murin verior. Kati përdhes është i mbuluar me qemer cilindrik. Ai ka lartësi të madhe dhe është pa dritare. Në katin e sipërm ka shumë dritare. Kambaneria ngrihet mbi frontonin e murit perëndimor të kishës. Kati i sipërm i narteksit është shtuar kohë më vonë gjatë ndonjë rikonstruksioni të mundshëm. Muratura e ndërtimit të kishës është me gurë shtresorë, të vendosur në radhë të rregullta dhe të lidhur me llaç gëlqereje. Muratura përfundon me një kornizë prej gurësh, të vendosur në formë dhëmbësh sharre. Çatia e kishës mbulohet me rrasa .

Në hyrje të kishës së manastirit paraqitet themeluesi bashkë me mbishkrimin përkatës. Pranë portretit të igumen Makarit, mbi portën e naosit të kishës është shkruar: Ούτος χριματή / σας άπό τού 1846 / μέχρι σήμερο / ν καί διά τής / έπιμελήας αυτού / άνέδ(ε)ιξεν τό ίερόν / το ύτο καταγώγιον / έκ του μιδενός είς / τό είνα καί πρυκη / σας αύτώ με κτίματα / κυνοιτα τε είς άκυνοιτα καί / οί θεωρούντες αύτώ ευ / χρησθε και συνχορ(ε)ιτε συτόν. 1869 Ιουνίου 21. Χείρ Ζ. Μ. Γ. Χορ. Σ. ΗΓΟΥΜΕΜΟΣ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ ΜΑΚΑΡΙΟΣ. “Ky, duke qenë kujdestar në 1846 e deri sot dhe me anë të kujdesit të tij e lartësoi këtë kishë të shenjtë nga e mosqëna tek e  qëna dhe e pajisi atë me pasuri të tundshme e të patundshme dhe ata që e vështrojnë, lutuni dhe ndjeni atë! 1869 qershor 21. Dora e Z.M.G. katund S. Igumen Arkimandrit Makari” .

Mbishkrimi mbi portën veriore të manastirit tregon kohën e ndërtimit të mureve rrethuese: 18Ν6 σεπτεμβρίου. “1856 shtator 16” . Kisha e manastirit ka përfunduar së pikturuari më 3 qershor të vitit 1869 nga Zisi Mihali dhe Gjergji nga katundi Samarinë. Kjo vërtetohet nga një mbishkrim i pikturuar në apsidë në kungën e kishës: Διά ήγουμένου Αρχιμανδρίτου Μακαρίου τής ίεράς Μονής τών ταξιαρχών καί διά εξόδων τού μακαρίτου Γεωργίου Ντρίτσου δερβιτσότου 1869 Ιουνίου 3. Χείρ Ζήση Μηχαήλ καί Γεωργίου έκ κώμης Σαμαριναίοι. “Nga igumen arkimandrit Makari i manastirit të hirshëm të Taksiarkëve dhe me shpenzimet e të ndierit Gjergj Ndriços Derviçanasit, 1869 qershor 3. Dora e Zisi Mihalit dhe e Gjergjit nga katundi Samarinë” . Mbi ikonën e Shën Gjergjit të Janinës është shkruar: 1864 νοεμβρίου 7. Διά χειρός Α. Δαμ. Χρ(ίστου) Σαμαριναίου. “1864 nëntor 7. Me dorën e A. Dham (janë) Kristo Samaritanit” .

Mbi portën e narteksit të kishës është shkruar: Ανηστοριθη και εκαλοπησθι ο (ν)α(ρ)τηξ ούτος του θη/ου και πανσέπτου ναού τον πανμεγίστον ταξηαρχον μη/χαίλ κ(αί) Γαυριήλ δηά συνδρομης του οανοσιοτάτου καθηγουμενου / κύριου κύρ Ιωακήμ. “U pikturua dhe u stolis ky narteks i shenjtë i tempullit të hirshëm dhe të gjithënderuar të kryeengjëjve të gjithëmëdhenj Mihaelit dhe Gabrielit, me kontributin e gjithoshënarit igumenit zotit Kir Joakim” . Muret e manastirit janë rrënuar, ndërsa qelitë e murgjve janë në gjendje të mirë. Në afërsi të manastirit është paraklisi i Burimit Jetëdhënës. Në manastirin e Kryeengjëjve në Derviçan, në Krishtlindjet e vitit 1990 u celebrua liturgjia e parë pas persekutimit ateist. Liturgjinë hyjnore e mbajti atë Mihal Dako .


5.9 MANASTIRI I RAVENËS NË GORANXI

Manastiri i Ravenës gjendet rreth 4 km mbi fshatin Goranxi të Dropullit. Kisha e manastirit i është kushtuar “Fjetjes së Hyjlindëses” dhe kremton më 15 gusht. Të ardhurat vjetore të manastirit kanë qenë 150 lira . Kisha përbëhet nga naosi, narteksi dhe eksonarteksi. Naosi është i tipit në formë kryqi me kupolë triapsidale me përmasa të brendshme 6.80 x 5.60 m (Fig. 59; Fig. 60, nr. 1, 3). Katër kolona, të gdhendura me motive bimore kanë krijuar një bërthamë qendrore katrore, e cila mbulohet nga një kupolë mbi një tambur të lartë. Krahët veriorë dhe jugorë të kryqit janë më të shkurtër, ndërsa krahu perëndimor është më i gjatë. Pjesët këndore janë të mbuluara me kësula sferike, që ngrihen mbi bërthama të formuara nga harqet, që lidhin kolonën me muret përbri mbi tambur. Në absidat dhe në frontonet e krahëve të kryqit ka dritare të vogla, të cilat ndriçojnë pjesët e brendshme të kishës. Naosi lidhet me narteksin me anën e tri hapësirave të harkuara në anën perëndimore. Hapësira qendrore është e punuar me gurë të gdhendur në formë portiku. Narteksi mbulohet me pjesën qendrore të kishës me anën e një kësule sferike. Kjo e fundit ngrihet mbi dy qemere. Në murin verior dhe atë jugor janë hapur dritare, që shërbejnë për ndriçim. Narteksi lidhet me eksonarteksin me një hark të mprehtë, të ndërtuar me gurë të gdhendur e të pasur me zbukurime. Eksonarteksi mbulohet me një qemer cilindrik .

Kisha Fjetja e Hyjlindëses është ndërtuar në vitin 1600 nga hieromonak Kristofori. Këtë e vërteton një mbishkrim i gdhendur në gur mbi portën perëndimore brenda narteksit:

+ Η παντων βασηλεισα των προφητων ηρηθης στειρας βλαστημα Ιωακειμ και Αννης / η αξιωθει(σα) φωνη του αγγελου χαιρε λεγουσα θπο του π(α)ντοκρατωρ(ος) κεχαριτωμε/νη δε παρθενομητορ κορη δυο δεξαι δεησιν εκ εμου του σου δουλου δο/μησαντος τον συν ναον εκ ποθου. Χριστοφορου ιερομοναχου, ετι τις ενσαρκου γεν(ν)ησεως του Χ(ριστο)υ – α χ (=1600). “Mbretëreshë e të gjithë profetëve, e quajtur fidane e Joakimit dhe e Anës shterpë, që u bëre e denjë të dëgjoje zërin e engjëllit, që thoshte: gëzohu ti o e gëzuar prej Gjithëpushtetësit, vajzë, virgjëreshë dhe nënë, prano lutjen prej meje, shërbëtorit tënd jeromonak Kristoforit, që ndërtoi tempullin tënd me dëshirë! Viti i lindjes të Krishtit 1600”  (Fig. 60, nr. 2).

Ambienti i altarit ka absidën e bemës dhe dy absida më të vogla për protezisin dhe diakonikonin. Absida e kishës është pesëfaqëshe. Mbi absidën e murit jugor, brenda kishës është mbishkrimi: + Δεηςεις) του δουλου του Θ(εο)υ Γγυόκα κυριάκυ / από χόριον μασκουλαρέους. “Lutje e shërbëtorit të perëndisë, Hjokë Quriakut, nga katundi Mashkullorë” . Në brinjët e apsidave janë gdhendur figura zoomorfe dhe antropomorfe. Brinjët e absidave janë punuar me kolonçina elegante, të lidhura me njëra-tjetrën me harqe. Harkada e rrafshët ka nga sipër një kornizë të hollë prej guri, në formë dhëmbësh sharre. Tamburi i kishës është tetëfaqësh dhe i zbukuruar me figurina antropomorfe dhe zoomorfe. Në mesin e çdo faqeje të tamburit është një nike ose dritare e punuar me gurë të gdhendur. Mbi dekorin me figurina antroporfe dhe zoomorfe, në kornizën nën çati kalon një friz i qetë. Korniza është në formë dhëmbësh sharre të alternuar. Dekori i pasur dëshmon për ndikime perëndimore në arkitekturën e kishës .Brendësia e kishës është e dekoruar me afresk (Fig. 60, nr. 4).

Mjedisi i altarit ndahet me një ikonostas prej druri. Ikonostasi është bërë pre e grabitjeve të shumta. Pjesë nga ikonat e frizës II të ikonostasit aktualisht janë në ruajtje në Muzeun Historik Kombëtar . Në një vulë prej druri është shkruar: Σφραγής τής ύπεραγίας Θεοτόκου έπονομαζομένης ραβένηα άνοθεν χόριν Γορανζή 1622. “Vula e së Mbishenjtës Hyjlindëse, e mbiquajtur e Ravenias, mbi katundin Goranxi 1622” .

Kisha është ndërtuar me gurë shtresorë, të vendosur në mënyrë të rregullt. Sipërfaqet e muraturës gjallërohen nga punimi i pasur dekorativ. Mbi murin perëndimor të kishës ngrihet kambaneria. Ajo përbëhet nga dy kamare në pjesën e poshtme dhe tri kamare në pjesën e saj të sipërme. Karakteristikë e formulimit të jashtëm arkitektonik është zbukurimi i absidave dhe i tamburit të kishës me një varg harqesh elegante prej guri. Ato ndërpriten me njëri-tjetrin dhe krijojnë një varg harqesh të mprehtë. Nga manastiri i dikurshëm kanë shpëtuar kisha dhe disa ndërtesa përreth. Konakët, ndonëse janë të rrënuar, dëshmojnë për një arkitekturë të pasur me elemente dekorative. Gjatë viteve 2003-2003 kisha iu nënshtrua procesit të restaurimit, me një vlerë prej 3.250.000 lekësh ose 32.500 dollarë. Fillimisht u hap rruga 4 km e gjatë, që të çon te manastiri. Çelja e udhës ndikoi në transportimin e materialeve që u përdorën për rikonstruksionin. Punimet u përqendruan në rikonstruksionin e çatisë së kishës, përforcimin e konstruksionit të çative të konakëve, restaurimin e portës së hyrjes për në manastir etj .


5.10 MANASTIRI I UNGJILLËZIMIT NË VANISTËR

Manastiri i Ungjillëzimit është rreth një orë mbi fshatin Vanistër të Dropullit. Në qendër të manastirit është kisha e Ungjillëzimit, ndërsa konakët janë në anën jugore. Manastiri është i rrethuar me mure (Fig. 61). Kisha e manastirit i është kushtuar Ungjillëzimit të Hyjlindëses dhe kremton më 25 mars. Të ardhurat vjetore të manastirit kanë qenë 100 lira .

Kisha përbëhet nga naosi dhe narteksi. Naosi është i tipit në formë kryqi me kupolë triabsidal, me përmasa të brendshme 6.60 x 3.70 m (Fig. 62 – 63). Vendosja e kolonave në brendësi, me propocionet e zgjatura kanë krijuar strukturën në formë kryqi me krahë jo të barabartë. Prania e dy absidave anësore ka krijuar një nef tërthor. Pjesët këndore janë të mbuluara me qemere cilindrike, të cilat hapen ndaj nefit qendror. Naosi ndriçohet prej disa dritareve të ngushta, të cilat gjenden nëpër apsidat, tambur dhe në frontonet sipër absidave. Me anën e një porte në anën perëndimore bëhet lidhja e naosit me narteksin. Ky i fundit mbulohet me qemer cilindrik në aksin gjatësor.

Kisha është ndërtuar me gurë shtresorë, me vendosje të rregullt. Në anën perëndimore është hajati pa tavan, i cili mbulohet me çati druri. Tamburi i kishës është tetëfaqësh dhe i zbukuruar. Muratura e tamburit është me radhë gurësh të alternuar me radhë tullash. Ajo përfundon me një kornizë prej katër radhë tullash, të vendosura në formë dhëmbësh sharre. Altari ka absidën e madhe, dy nike rrethore për protezisin dhe një nike tjetër për diakonikonin. Absida kryesore është trefaqëshe, me nike me harqe tullash .

Kisha e Ungjillëzimit është ndërtuar: επ έτους Ζ y (7090=1582) “në vitin 1582”. Këtë e vërteton mbishkrimi i gdhendur mbi një tullë të murosur në apsidë jashtë kishës . Mbi portën perëndimore, në narteksin e kishës është ky mbishkrim: + Ανιστορί(θη) καί έκαλλοπίσθη ό θοίος καί πάνσεπτος ούτος / οίκος τής οίπεραγίας ένδόξου καί αηπαρθένου μαρίας δη έ/ξόδου τού κηρ Μιχάλη Δημητρήου έκ πόλεος Αργιροκάστρου, άρχηπετατεύ/ον οίπο τού θεοφηλες(τ)άτου έπησκόπου Δρ(υ)ινο(υ)πόλεος Κηρ Μητροφάνους οίγουμενευ/ον Οίοάκημ οίερομοναχ(ου) κ(αί) Νικδήμου οιέρομονάχου, Δανιήλ οιερομονάχ(ου), νικιφόρου ίερο/δηάκόνου, δηά χιρός καμού τού άμαρτολού Ιω(άννου) έν χόρας κεστοράτες – 1758 29 μηνί.......“U pikturua dhe u stolis kjo shtëpi e hyjshme dhe e gjithënderuar e së Mbishenjtës, së lavdëruar dhe gjithmonë virgjëreshës Mari, me shpenzimet e zotit Mihal Dhimitri nga qyteti Gjirokastër në kohën e peshkopatit të peshkopit shumë perëndidashës të Drinopojës, zotit Mitrofan, kur ishte igumen jeromonak Joakimi dhe jeromonak Nikodhimi, jeromonak Danieli, jerodhiakon Niqifori. Me dorën time, të mëkatar Janit në katundin Qestorat-1758” .

Sipas mbishkrimit kuptojmë se narteksi i kishës është pikturuar fillimisht prej ikonograf Janit nga katundi Qestorat në vitin 1758. Por afresket e tij nuk shquhen për cilësi të lartë artistike. Afresket e dy zonave të para të narteksit i ka pikturuar Mihaili nga Linotopi në vitin 1617. Ky fakt vërtetohet nga një mbishkrim që gjendet mbi portën e narteksit të kishës: .....άρχιερατεύοντος τού θεοφειλεστάτου έπισκόπυ κύρ Ματθέου Ιωανήνον ίστορήθη δε διά χειρός καμού τού άμαρτολού Μιχαήλ έκ τής κώμης Λυνοτοπίου τής καστορίας – έτη Ζ Ρ Κ Ε (7125=1617). Ιωαννικιος Δακον. “….në kohën e peshkopatit shumë perëndidashësit Mattheut të Janinës. Pikturuar me dorën time të mëkatarit Mihail nga Linotopi i Kosturit, viti 7125 (=1617), Janiqi Dhakon” .

Mihail Lintopi ka realizuar skenën "Gjyqi i fundit" në murin lindor të pjesës së eksonarteksit. Në kthinën këndore ai ka relizuar me mjeshtëri skenën "Tallja", ku figura kryesore është Krishti, i veshur me mantel dhe me një kurorë me gjemba mbi krye. Pranë tij janë çifutët duke e tallur. Përbri Krishtit paraqitet një ndërtesë me ballinë, e cila tregon pallatin e Pilatit. Gjashtë muzikantë, të ndarë tre e nga tre luajnë në daulle, lahutë, llautë, zumare dhe llullak. Përballë Krishtit qëndrojnë dy djem, të cilët i përulen Atij në shenjë nderimi, ndërsa dy valltarë kërcejnë duke tundur shamitë. Në pikturimin e kishës së manastirit të Vanishtës, Mihail Linotopi ka përdorur karakteristikat e shkollës epirote .

Në anën veriore gjenden ndërtimet ndihmëse të manastirit: kulla dhe stera e ujit. Kati përdhes i konakëve përdorej si katua. Në katin e dytë ishin qelitë ku banonin murgjit. Mbi portën shtjellohet një çardak në formë ballkoni, prej të cilit shihet e gjithë lugina e Dropullit. Stera e ujit është në ndërtesën në formë kulle. Në pjesën e poshtme të sterës është një çezmë, e cila shërbente për furnizimin me ujë. Mbi sterën është ndërtuar një kat i dalë me konsol në anën ballore. Kati i sipërm ka dritare të mëdha. Ndërtesa tjetër është përdhese. Ajo përdorej për kuzhinë .


5.11 MANASTIRI I QIRJAKUT DHE I JULITËS NË DHUVJAN

Manastiri i Qirjakut dhe i Julitës është në jugperëndim të fshatit Dhuvjan të Dropullit. Ai është në një pozicion të favorshëm gjeografik: si një ballkon mbi fushën e Dropullit dhe si një urë lidhëse ndërmjet Gjirokastrës dhe Delvinës. Karvanët e udhëtarëve pushonin në mjediset e manastirit. Aty gjenin mikpritjen e murgjve . Manastiri është ndërtuar në vitin 1089 nga igumeni Gadiqi. Të ardhurat vjetore të manastirit kanë qenë 180 lira . Manastiri i Dhuvjanit ka mbështetur popullsinë e fshatrave përreth. Për shkollat e Dhuvjanit jepte çdo muaj 20 lira turke. Që prej vitit 1858, manastiri ka pasur një punishte për prodhimin e basmave. Manastiri ka shërbyer edhe si institucion arsimor, pasi nga viti 1858 deri më 1885 aty ka qenë shkolla e parë femërore, ku përveç shkrimit dhe këndimit, vajzave u mësohej edhe qëndistaria. Manastri feston më 14 korrik, në të kremten e Shën Julitës, ngaqë aty gjendej kafka e saj (Shën Julitës).

Manastiri përbëhet nga kisha dhe konakët përreth. Këta të fundit janë ndërtuar më vonë se kisha dhe e rrethojnë kishën nga anët veriore, perëndimore dhe jugore. Ata janë dykatësh. Kati i sipërm banohej nga murgjit, ndërsa kati i poshtëm përdorej për katua. Në qoshen perëndimore të kishës është kambaneria. Kisha ruhet në gjendje të mirë, ndërsa konakët janë rrënuar .

Kisha e Shën Qirjakut dhe e Julitës ka formë kryqi me kupolë. Ka përmasat 10.60 x 6.50 m (Fig. 64). Është ndërtuar në vitin 1588. Kjo vërtetohet nga një mbishkrim që gjendet mbi gurin arkitra të portës perëndimore të narteksit të kishës: Ετους Ζ y ΣΤ (7096=1588) Ιουνιος Α. “Viti 7096 (=1588), qershor 1” . Kisha përbëhet nga naosi, narteksi dhe hajati. Naosi është në formë kryqi me kupolë. Përmasat e brendshme të naosit janë 6.60 x 5.20 metra. Në brendësi të naosit ngrihen katër kolona, që krijojnë bërthamën qendrore. Kjo e fundit është e mbuluar me kupolë, të ngritur mbi një tambur të lartë. Krahët e kryqit janë të barabartë dhe mbulohen me qemerë cilindrikë. Absida e bemës është trifaqëshe. Pjesët këndore të saj mbulohen me kupola. Kisha ndriçohet me dy dritare të mëdha, të cilat janë në murin jugor dhe atë verior. Dritare të vogla ka në frontonet, në murin e absidës dhe nëpër faqet e tamburit. Naosi lidhet me narteksin në anën perëndimore .

Mbi portën e narteksit të kishës është një mbishkrim, që tregon se kisha është pikturuar në vitin 1595:

Ιστορηθη η θη(α) και πανσεπτος ιστορηα / του (ν)αρτικος δια συνδρωμής καί βοήθήας τού όσιωτάτου / ίερομοναχου Κυρού Ιακόβου καί Ζώτου τον αύταδέλ / φων άπο το Γαρδίκει έν έτει Ζ Ρ Γ (7103=1595). Η ίστοροζωγραγία α΄θ/τη επεσκευάσθη δι επιμελείας / τού Καθηγούμενου Γερασίμου καί έπιστασια / τού έπιστάτου Παπά Μαργαρίτου τώ 1873 ίανναρίου – 10.

“U pikturua piktura e hyjshme dhe e gjithënderuar e narteksit me kontributin dhe ndihmën e gjithoshënarit, jeromonakut, zotit Jakov dhe Zotos, vëllait të tij nga Kardhiqi, në vitin 7130 (=1595). Skenat e pikturuara janë përtërirë nën kujdesin e igumen Gjerasimit dhe nën mbikëqyrjen e kujdestarit, papa Margaritit më 1873-janar 10” .

Në çiftin e kolonave është ikonostasi, i cili ndan mjedisin e altarit nga pjesa tjetër e kishës. Disa ikona nga kjo kishë gjenden në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë.
Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë këto ikona: 1) Shën Mëria me Krishtin, me autor Matheun nga Samarina. Ky fakt vërtetohet nga mbishkrimi në pjesën e poshtme të ikonës: Δια χειρός Ματθαίου εκ πωλην Σαμαρήνις “Me dorën e Matheut nga Samarina”. Ikona evidentohet me nr. inventari 6501 dhe ka përmasa 41 x 78 cm.
2) Joan Pagëzori. Mbi ikonën është shkruar: Δέησις τού δούλου τού Θεού Νικήτα ίερομονάχου 1736. “Lutje e shërbëtorit të perëndisë, jeromonak Nikitës 1736” . Ikona  aktualisht është në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë. Ajo ka përmasa 50 x 96 cm dhe evidentohet me numrin e iventarit 5597. Në fondet e Muzeut gjendet edhe ikona e Krishtlindjes, me numrin e iventarit 5617, me përmasa 66 x 92 cm, si edhe ikona Shën Harallambi, me numër iventari 5633, me përmasa 43 x 75 cm.

Rreth një potiri të kishës është shkruar: Τό παρόν ποτήριον τό άφιέροσεν ό Γγούσκος ΚΙ. ΓΝ. (καί ή γυνή) Κυράτζα ής μοναστήριον Παν(α)γία Δό(υ)βιανη. 1660. “Këtë potir e ka dhuruar Gjushku dhe gruaja Kiraca në manastirin e Shën Mërisë të Dhuvjanit 1660” .

Afresket e manastirit datojnë në vitin 1594. Prej igumenëve të manastirit mund të përmendim: Ambrozin (1582), Parthenin (1640), atë Qirjakon (1729), Nikitën (1736), atë Athanasin (1748).

Hajati i është shtuar kishës në një kohë më të vonë. Ai është pa tavan i mbuluar me çati druri. Në murin jugor ka një portë, ndërsa në murin verior është një hapësirë e harkuar. Kisha është e suvatuar nga jashtë. Ndonëse suvaja e ka mbushur lëndën ndërtimore, shihen elementet arkitektonike dhe dekorative. Duken qartë nike të harkuara dhe të shkallëzuara nëpër faqet e tamburit, të kornizave, mbi dritare etj. Për vlerat artistike që ka manastiri është shpallur monument kulture .

Më 14 korrik të vitit 2006, një banor i fshatit, Vllasi Papavllasi duke gërmuar në kopshtin e tij, gjeti një kuti lipsanësh prej argjendi me madhësi 30 x 20 cm. Kutia e lipsanëve në mes ka një kryq. Në kuti janë emrat e gjashtë shenjtorëve, si dhe vendet ku qenë ruajtur copëza nga lipsanet e tyre. Janë gdhendur emrat e Shën Julitës, Shën Theodhor Stratilatit, Shën Joan Gojartit, Shën Harallambit, Shën Elefterit dhe të Shën Polikorpit. Poshtë emrave të tre shenjtorëve të parë ka copëza të vogla lipsanesh rreth 2 deri më 3 centimetra të fiksuara, ndërsa vendet e lipsaneve të tre shenjtorëve të tjerë janë bosh. Kutinë me lipsane e ka fshehur prifti i fshatit papa Vllasi në vitin 1967, atëherë kur filluan të prishën kishat. Në vitin 1997, nga manastiri janë vjedhur disa ikona me vlerë, si edhe kafka e Shën Julitës . Në vitin 2003 manastiri është restauruar me fondet e Kishës Ortodokse, të cilat kapën shifrën rreth 45.500 dollarë . Fillimisht u shtrua rruga që të shpie në manastir dhe më pas u bënë ndërhyrje restauruese.


5.12 MANASTIRI I SHËN SOTIRIT NË LUNXHËRI

Manastiri i Shën Sotirit gjendet në Drenovë të Mingulit, në krahinën e Lunxhërisë. Është poshtë fshatit, në një lëndinë të bukur, në anën e majtë të përroit të Orovishtës. Në anën juglindore ka pasur një burim, prej të cilit manastiri furnizohej me ujë të pijshëm. Kisha e Shën Sotirit është në cepin lindor të manastirit. Rreth saj kanë qenë konakët e manastirit. Manastiri i është kushtuar Shpërfytyrimit dhe kremton më 6 gusht. Të ardhurat vjetore të manastirit kanë qenë 80 lira .

Kisha është në formë kryqi me tri absida, me përmasa 13.60 x 6.50 m. Është ndërtuar me gurë çmërsi e shtufi, të lidhur me njëri-tjetrin me llaç gëlqereje. Mbi portën perëndimore gjendet një mbishkrim, i cili na bën me dije se kisha është ndërtuar në vitin 1666: + Ουτος ό πάνσεπτος κ(α)ί θείος ναός ό ής όνομα τι / μώμενος τού Κυρίου κ(αί) Θεού κ(αί) Σωτήρος ήμών Ιησού Χριστού / άνηγέρθη έκ βάθρου κ(αί) άνιστόρισεν αύτον κ(αί) εκαλλώπισεν / αύτόν εύδοκία Θ(εο)ύ ώς καθώς όράται, διά σηνδρωμής κόπου τε κ(αί) / εξόδου τού τίμιώτάτου Κύρ Πέτρου κ(αί) Σάβα κ(αί) Τόσσκα κ(αί) Τέφα Τόσκα / Τέφα Βενάμήν ίερομονάχου, Νεόφίτου ίερομο(να)χου. Διά χειρός Δημητριου κ(αί) Γεωργίου / επι έτους α χ ξ στ 1666. “Ky tempull i gjithënderuar dhe hyjnor, me emrin e zotit dhe të perëndisë dhe shpëtimtarit tonë, Jezu Krisht u ndërtua prej themeli. E pikturoi dhe e stolisi simbas mirëdashjes së perëndisë, sikurse e shihni, me kontributin, përpjekjet dhe shpenzimet e të shumëndershmit, zotit Petro dhe Tetos dhe Sava dhe Toska, dhe Teta Toska, Tefa jeromonak Beniaminit, jeromonak Neofitit. Me dorën e Dhimitrit dhe Gjergjit në vitin 1666” .

Në faqen e murit të protesisit të kishës është shkruar: Μνήσθητη Κε τών γονέων τόν είστοριογράφων τήν έκ(κ)λησήαν ταύτην / Μανουήλ καί Ζόγας κήρ Δημητρίου Γεωργίου (Ιω(άννου). “Kujto, o zot prindërit e piktorëve të kësaj kishe, Muhuilin dhe Zogën. Dora e Dhimitër Jorgjit, Janit” .
Altari ndahet me pjesën tjetër të kishës me një ikonostas prej druri të gdhendur. Në ikonën e Krishtit, në ikonostasin e kishës është ky mbishkrim: Δυά σηνδρομής καί εξόδου Αρσενήου ίερομονάχου καί ήγουμένου έκ πώλεος Βοτρ(ι)τζα. Εν ετη 1803. Χήρ κάμού τού άμαρτωλού Βασηλύού καί αύτού γράφω. “Me kontributin dhe shpenzimet e jeromonak Arsenit dhe igumenit, nga qyteti Bodrishtë. Në vitin 1803. Dora ime e mëkatar Vasilit dhe vetëshkruesit” . Në ikonën e Shën Mërisë është ky mbishkrim: Δηά σηνδρομής καί εξόδου ίερομονάχου Αρσενίου καί ήγουμένου τής αγίας μονλις ταύτης. Δέησης τού δούλου τού Θεού Σέβο Κυρούση άπο ερηνέους μέτα τούς ηούς αύτού. “Me kontributin dhe shpenzimet e jeromonak Arsenit dhe igumenit të këtij Manastiri të shenjtë. Lutje e shërbëtorit të perëndisë, Sevo Kirushi, nga Erindi me të bijtë e tij” . Në ikonën e Shpërfytyrimit, në ikonostasin e kishës është shkruar: 1871, Ιουλίου 8. Διά χειρός Δημητρίου Νικολάου έκ κώμης Χιονάδες. “1871, korrik 8. Me dorën e Dhimitër Nikollë Zografit, nga katundi Fjonati” .
 Aktualisht ikona gjendet në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë me nr. inventari 5652, me përmasat 55 x 108 cm. I njënjti ikonograf ka pikturuar edhe ikonën e Joan Pagëzorit. Në ikonën e Shën Triadhës është shkruar: Δέησις τού δούλου τού Θεού Νικολάου τού Κότζο Στόγια άπό Σινκρηάτη 1803. “Lutje e shërbëtorit të perëndisë, Nikollë Koço Stejës, nga Sinkriati 1803” . Në ikonën e apostujve në ikonostasin e kishës është shkruar: Εν έτει 1788. “Në vitin 1788” .

Disa ikona nga kjo kishë janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë. Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë këto ikona të vogla: Shën Mëria, me nr. inventari 5413 dhe përmasa 30x68 cm; Shën Andrea, me nr. inventari 5415 dhe përmasa 31 x 67 cm; Shën Pavli, me nr. inventari 5412 dhe përmasa 30 x 70 cm; Ngjallja, me nr. inventari 5519 dhe përmasa 29 x 27 cm; Shën Marku, me nr. inventari 5575 dhe përmasa 30 x 68 cm; Pararendësi, me nr. inventari 6071 dhe përmasa 27 x 68 cm. Disa ikona të tjera të fondit janë shumë të dëmtuara nga koha dhe nuk mundëm t’i evidentonim.

Në një kandil të kishës është shkruar: Μητο Βιτου Κοστα Ανδρεα τη χοριον Νοκοβο ης το μοναστιρι του σοτηρος 1794. “Milto, Vitu, Kostë Andrea nga katundi Nokovë e dhuruan në Manastirin e Shpërfytyrimit, 1794” .

Kisha e Shën Sotirit i përket shek. XVII. Fatkeqësisht, kjo kishë është shkatërruar gjatë kohës që u shndërrua në stallë bagëtish të kooperativës. Kisha ka qenë e pikturuar me afreske, por ato janë dëmtuar nga barinjtë, që kanë banuar për shumë kohë në të. Edhe ikonostasi i kishës është i dëmtuar nga djegia. Disa nga ikonat e ikonostasit të kishës janë piktuaruar në vitin 1871, prej Dhimitër Zografit nga Fjonati. Kjo kishë historike duhet të rikonstruktohet, me qëllim që t’i kthehet shkëqimi i dikurshëm .


5.13 MANASTIRI I SHËN ATHANASIT NË MUZINË

Manastiri i Shën Athanasit gjendet në fshatin Muzinë (Fig. 65; Fig. 66, nr. 1). Në nikën e prothesit, në kungë të kishës është ky mbishkrim:

Ανακενί(σ)θυ κε υστορίθη ώ θίος κέ πά(ν)σεπτος ναός του αγίου πατρος υμόν Αθανασίου κέ κηρίλου πατρηαρχόν Αλεξαν/δριας δύα σηνδρομής κόπου μόχθου καί έξόδου τών εύγενεστάτων άρχώντων Μουζήνας άρχιέρατεβοντος / Κίρου επησκόπου Μα(τ)θέου κ(αί) ο εφημέρηος τής αύτής μονής παπα Ανδρεας του Ντέτου – Α Χ Κ Γ- Ζ Ρ Λ Α (1623-1731). / Εδόρησε ο Κίρο Μαρτηρις στου αγηο(ν) Αθανάσιν που εγραψεν ασπρα χηληαδες Β δια ψηχις κε σοτηρίας (είς) μνημοσυνον / το(ν) γονεον του και αυτου. Άμήν.

“U përtëri dhe u pikturua ky tempull hyjnor i gjithënderuar i atit tonë, Athanasit dhe Kirillit, patrikëve të Aleksandrisë, me kontributin, përpjekjet, mundimet dhe shpenzimet e arkondëve shumë fisnikë të Muzinës, në kohën e peshkopatit të zotit Matheu, famullitar i këtij manastiri (ishte) papa Andrea i Dedës (1623-1731). Zoti Martiri i ka dhuruar Shën Athanasit, për t’u pikturuar, aspra dy mijë për shpëtimin e shpirtit. Për kujtim të prindërve dhe të vetes. Amin!”  (Fig. 66, nr. 2 – 3).).





5.14 MANASTIRI I HORMOVËS

Manastiri i Hormovës gjendet në fshatin Hormovë të Tepelenës. Është ndërtuar në shek. XVII. Manastiri ka pasur të ardhura vjetore 50 lira turke. Kisha e manastirit i është kushtuar Shën Kollit dhe festonte më 6 dhjetor . Në një ikonë të Shën Mërisë, e cila gjendet në ikonostasin e kishës, është shkruar: (Δέη)σης Ιωάννου καί αύτογράφου ... τόν τέκνον αύτου έκ χο(ρας Σηκρ)ιάτη έν έτη 1782, (Αύγ)ούστου 15. “Lutje e Janit dhe vetëshkrues…bijve të tij nga katundi Sikriati. Viti 1782, gusht 15” . Mbi ikonën e Joan Pagëzorit është mbishkrimi: 1791 – Ηανουαριου 5. “1791 janar 5” .
Hormova ka qenë një nga fshatrat e krahinës së Rrëzës. Të dhëna interesante në lidhje me Hormovën na japin Aravatinoi dhe Pukëvili. Këta autorë të huaj, përveç përshkrimit të një popullsie të krishtere dhe luftarake, flasin edhe për udhëheqësin shpirtëror të hormovitëve, Çaush Priftin.
 Ky i fundit ka qenë djali i priftit të Hormovës, papa Kosta Dhimu. Emri Çaush ishte gradë ushtarake në Perandorinë Osmane, e cila korrespodonte me gradën e kapitenit, në ushtrinë e sotme. Angazhimi ushtarak i prijësve të krishterë në ushtrinë osmane ka qenë një praktikë e vjetër e Portës së Lartë, të cilën e aplikonte ndaj atyre vendeve, që kishin një autonomi lokale, të fituar përmes pagesës së një haraçi .


5.15 MANASTIRI I TËRBUQIT

Manastiri i Tërbuqit gjendet rreth dhjetë minuta nga fshati. Ai kremton më 15 gusht . Manastiri i Shën Mërisë në Tërbuq të Rrëzës në rrethin e Tepelenës ka pasur të ardhura vjetore 100 lira, prej të cilave 50 lira qenë nga fondet e Vangjel Zhapës. Kisha e manastirit është ndërtuar më 1864. Këtë e vërteton një mbishkrim mbi portën jugore të manastirit, i cili thotë:

ΑΡΧΗΤΕΚΤΟΝΟΣ ΦΙΛΙΠΩΣ ΓΕΟΡΓΙΟΥ ΚΟΝΙΤΖΑ ΧΩΡΑ ΚΟΣΤΑΝΙΑΝ(Η) ΔΑΠΑΝΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ ΖΑΠΠΑ – 1864.

“Arkitekt Filip Jorgjiu, Konicë, katundi Kostandini. Me shpenzimet e Vangjel Zhapës-1864” . Në testamentin e tij bamirësi Vangjel Zhapa ka lënë një shumë të konsiderueshme për pikturimin e kishës së manastirit .Kisha ka përmasat 12 x 7 m. Ajo i është kushtuar Fjetjes së Hyjlindëses . Mbi një kuti lipsanësh, e cila daton më 1766, gjendet i shkruar emri i Jorgo Kaliviotit, që mendohet se ka qenë mjeshtri që ka punuar kutinë: Ανθημου Ιερομοναχου απο Βιλίτζα ετος 1766 γιοργο Καληβοιοτη. “E jeromonak Anthimit, nga Vilica, viti 1766. Jorgo Kalivioti” .  
KREU VI




KISHA DHE MANASTIRE QË U SHKATËRRUAN NGA THEMELET

Një numër i konsiderueshëm i kishave dhe manastireve që gjendeshin në luginën e Drinos gjatë viteve të persekutimit fetar,  janë shkatërruar nga themelet. Para vitit 1967, Mitropolia e Gjirokastrës ka pasur 120 enori dhe 50 manastire . Si pasojë e përndjekjes, u sheshuan dhjetra kisha, ndërsa të tjerat u kthyen në ofiçina mekanike, magazina, stalla, salla kinemaje, vatra kulture apo klube. U shkatërruan me qindra ikona dhe afreske, u dogjën një arsenal i tërë librash liturgjikë kishtarë, enët e shenjta u sekuestruan dhe u përvetësuan, veshjet e klerikëve u përdhosën etj. Pothuajse të gjitha manastiret u shkatërruan ose u kthyen në reparte ushtarake .

Përreth kishës së Kryeengjëjve i cila ndodhet  në lagjen Varosh të qytetit të Gjirokastrës, kanë qenë varrezat e të krishterëve. Në vitin 1967 varret u shkulën me buldozer, me pretekstin e zhvillimit urban të zonës. Ndërtimet e reja pa kriter, që u bënë rreth kishës, u ngritën mbi kockat e njerëzve, sepse nga nxitimi një pjesë e varreve nuk arritën të zhvendoseshin. Kisha e Kryeengjëjve u kthye në depo, ndërsa oborri i saj u përshtat në mjedis sportiv .

Në luginën e Drinos, manastiret e Dragotit, Cepos, Pepelit, Vanistrës kanë shërbyer si reparte ushtarake. Madje, manastiri i Dragotit vazhdon edhe sot e kësaj dite të shërbejë si pikë e grumbullimit të makinave të sekuestruara nga policia e shtetit . Ndërkohë folëm edhe për një numër i konsiderueshëm të kishave, të cilat u shkatërruan nga themelet. Ndët to mund të përmendim: kisha e Shën Nikollës në Paleokastër, kisha e Shën Athanasit në Mashkullorë, kisha e Fjetjes së Tërëshenjtës në Hundëkuq, kisha e Shën Parashqevisë në Karjan, kisha e Shën Nikollës në Kakoz, kisha e Shën Parashqevisë në Dhoksat, kisha e Fjetjes së Tërëshenjtës në Këllëz, kisha e Fjetjes së Tërëshenjtës në Qestorat, kisha e Shën Minait në Tranoshishtë, kisha e Shën Nikollës në Stegopul, kisha e Shën Parashqevisë në Suhë, kisha e Trinisë së Shenjtë në Peshkëpinë e Poshtme, kisha e Taksiarkëve në Kakavi, kisha e Shën Athanasit në Dropull, kisha e Shën Nikollës në Haskovë, kisha e Fjetjes së Tërëshenjtës në Krioner të Dropullit, kisha e Shën Nikollës në Llongo të Dropullit etj .

Duhet theksuar fakti se nga vlerat artistike dhe arkitektonike që bartnin, shumë kisha ortodokse të luginës së Drinos u shpallën “Monument Kulture”. Prandaj edhe i rezistuan kohës. Disa prej tyre janë: kisha e manastirit të Shën Qirjakut dhe Julitës, kisha e manastirit të Shën Mërisë në Goranxi, kisha e manastirit të Ungjillëzimit në Vanistër, kisha e profetit Ilia në Stegopul, kisha e manastirit të Shën Mërisë në Spile, Tranoshisht, kisha e Shën Kollit në Saraqinishtë, kisha e manastirit të profetit Ilia në Jorgucat, kisha e manastirit të Shën Triadhës në Pepel, kisha e Shën Mërisë së Drianos në Zervat, Kisha e Shën Mërisë në Zervat, kisha e Shën Mërisë në Labovën e Kryqit, kisha e Shën Mërisë në Pëshkëpinë e Sipërme, kisha e Shën Mërisë në Vllahogranxi, kisha e manastirit të Shpërfytyrimit në Mingul, kisha e Shën Mëhillit në Mingul, kisha e Shën Anës Panajotopula në Derviçian, kisha e Shën Mërisë në Derviçian, kisha e Shën e Premtes në Selckë, kisha e Shën Gjergjit në Nokovë, kisha e Shën Mëhillit në Gjirokastër, kisha e Shpërfytyrimit në Gjirokastër etj .

Pas vitit 1990 edhe kishat “Monument Kulture” shpesh kanë rënë pre, të vjedhjeve dhe të grabitjeve nga njerëz të papërgjegjshëm. Vjedhësit zakonisht, çmontojnë ose shkulin me dhunë dyert e bukura, pjesë nga amvoni, pjesë nga ikonostasi, pjesë nga fronet dhespotike, ikonat e montuara në ikonostasët e kishave monument kulture, dhe ua shesin në tregun e zi matrapazëve ose koleksionistëve të veprave të artit. Për të parandaluar dhe luftuar pasojat e këtyre veprimeve, sa antifetare dhe atikulturore, por edhe antikombëtare, është krijuar tashmë një drejtori e vecantë ne trupën e Ministrisë së Brendëshme.
 Goditjen e parë trashëgimia kulturore e Luginës së Drinos e mori në vitin 1990, atëherë kur u vodh kryqi i kishës së "Labovës së Kryqit". Gjatë viteve të diktaturës janë bërë përpjekje që kryqi i kishës të dorëzohej në Arkivin e Shtetit. Përpjekjet vijuan në vitin 1981. Në kohën kur u hap Muzeu Historik Kombëtar në Tiranë, u kërkua që Kryqi i Shenjtë të zinte vendin që i takonte në stendat e tij, por banorët e Labovës së Kryqit nuk pranuan. Ai kryq që i kishte rezistuar peripecive të ndryshme gjatë shekujve, u vodh nga dy persona nga fshati Peshkëpi. Ndonëse për këtë akt të shëmtuar u gjykuan dhe u dënuan nga drejtësia, ata nuk e treguan vendin ku e kanë transportuar apo fshehur  kryqin e shenjtë.  Në janar të vitit 2008 kisha e "Labovës së Kryqit" u grabit përsëri. Nga ikonostasi shekullor u shkulën 18 ikonat e pjesës së sipërme .

Situata e grabitjes së kishave është rënduar edhe më shumë prej vitit 2007, me shkurtimin e organikës së personelit të kujdestarëve të kishave nga drejtoritë rajonale të Monumenteve të Kulturës. Në Qarkun e Gjirokastrës gjenden rreth 170 monumente kulture të kategorisë së parë  dhe 500 të kategorisë së dytë. Shumica prej tyre janë kisha ose manastire ortodokse.

Gjatë viteve 2010-2011 janë bërë tri vjedhje në kishën e “Fjetjes së Hyjlindëses” në Zervat të Gjirokastrës. Ku janë grabitur krejt ikonat e ikonostasit, kryqi mbi ikonostas dhe polielei, i cili ka qenë i zbukuruar me miniatura ikonash. Kishës së “Fjetjes së Hyjlindëses” në Zervat i është bërë një restaurim tërësor: Përveç konstruksionit të kishës,janë restauruar tërësisht veprat e artit. Por pikërisht sapo ka përfunduar rikonstruksioni, kisha është grabitur disa herë duke filluar nga dhjetori i vitit 2010 deri në shkurtin e vitit 2011 .
 Më dhjetor 2011 është grabitur për të gjashtën herë kisha e "Shën Thanasit" në Bularat të Dropullit të Sipërm. Nga ikonostasi 200- vjeçar janë shkulur 27 ikona me vlera historike dhe shpirtërore .
Gjendja aktuale e kishave të Luginës së Drinos është e rënduar dhe rrënimi i vlerave kulturore është gjithnjë i pranishëm. Kishat e Luginës së Drinos që kanë statusin "Monument Kulture" janë të pambrojtura dhe të rrezikuara si asnjëherë tjetër, sepse harresa është armiku më i madh për vlerat e trashëgimisë kulturore . Më poshtë po japim të dhëna për kisha dhe manastire që janë rrënuar.


6.1. KISHA E SHËN PARASHQEVISË NË DHOKSAT TË LUNXHËRISË

Dhoksati është vendbanim i tipit të shpatit; ndërsa përsa u përket veçorive të ndërtimit, ai është fshat i ndërtuar në formë tarracash. Dhoksati ka pasur tri kisha, të cilat u shkatërruan pas vitit 1967. Kisha e Shën Mërisë u rrafshua krejt, ndërsa kishës së Shën Thanasit i ka mbetur vetëm skeleti. Kisha e Shën Mëhillit është kthyer në dyqan shitblerjeje .

Sheshi kryesor i fshatit ka qenë ai i Shën Parashqevisë, i cili rrethohej prej një muri të lartë. Hyrja në shesh bëhej nëpërmjet një porte dykanatëshe. Sheshi dhe udha që të shpinte në Dhoksat kanë qenë të shtruara me kalldrëm dhe pllaka. Në mesin e sheshit ishte një rrap shekullor, ndërsa në pjesën jugore ishte kisha e Shën Parashqevisë. Sipas një satistike të botuar në gazetën “Ngjallja”, kjo kishë është rrënuar nga themelet . Duke hulumtuar në librin e studiuesit Theofan Popa “Mbishkrime të kishave në Shqipëri”, arritëm të gjejmë një mbishkrim që gjendej në ikonën e Shën Mërisë “Eleusa”. Ikona daton më 29 gusht 1761 . Prapa kishës mendohet të kenë qenë varrezat e fshatit.


6.2. KISHA E SHËN MËRISË NË KËLLËZ TË LUNXHËRISË

Kisha e Shën Mërisë gjendet në qendrën e fshatit Këllëz të krahinës së Lunxhërisë. Ajo është ndërtuar më 1793. Mbi një pllakë guri mbi portën veriore jashtë kishës është shkruar: Ανιγερθι εκ βοθρου ο πανσεπτος ναος τις ηπεραγιας Δεσπηνης ημον Θεοτοκου κε αηπαρθενου Μαριας ηπο τον ημερον του θεοφιλεστατου Κιριου Δοσιθεου εφιμερεβον κε επιμεληθεν του εδεσιμοτατου Παπα Βιτου επιτροπεβον Κοστα το κτισε, η παρουσα πλακα ο εγραφθι δια χιρος του Παπα Βιτου +1793 απριλιου 17.
“U ndërtua nga themeli ky tempull i gjithënderuar i së Mbishenjtës, Zonjës sonë Hyjlindëse dhe gjithmonë Virgjëreshës Mari, në ditët e shumë perëndidashësit, Zotit Dositheut, në kohën kur ishte famullitar dhe me kujdesin e të shumënderuarit Papa Vita dhe kujdestar Kostë Dede. Dera u ndërtua me shpenzimet e Koço Mitros; mjeshtër Koçi e ndërtoi. Kjo pllakë u shkrua me dorën e Papa Vitës, 1793 prill 17” .

Kisha ka pasur një ikonostas prej druri të gdhendur. Mbi ikonën e Hyjlindëses është ky mbishkrim: Η παούσα σεβασμία είκών τής Θεωμήτωρος Βατοπέδιν ή (έ)σφαγμένη τήν όπήαν άνεπλήγωσεν στό μαγούλων ένας διάκονος. “Kjo ikonë e nderuar e Hyjlindëses së therur e Vatopodit, të cilën e plotësoi në faqe një dhiakon” . Në ikonën e Shën Kollit është shkruar: Έτη 1803 “Viti 1803” . Sot prej kësaj kishe kanë mbetur vetëm një pjesë e mureve . Pasojë kjo e fushtës shkatërruese antifetare, e cila si në gjithë vendin, zhduku shumë gjurmë dhe të dhëna të vlefshme dhe autoktone të psikologjisë dhe artit kishtar Shqiptar.


6.3. KISHA E SHËN PARASHQEVISË NË SUHË

Kjo kishë mendohet ta ketë patur vendndodhjen, në jug të fshatit Suhë, me një pozicion strategjik, parë në optikën e panoramës së terrenit. Kisha e Shën Parashqevisë në Suhë sipas një satistike të botuar në gazetën “Ngjallja,” është rrënuar nga themelet  në vitin 1967 dhe është rindërtuar vitet e fundit .
Kjo kishë ashtu si shumë kisha të këtij areali, ka patur dhe ka një lidhje kuptimplote me komunitetin ortodoks të fshatit. Megjithëse kisha aktuale na paraqitet deri diku, me tiparet e origjinalit, përsëri është pa asnje vlerë. Parë kjo në optikën kërkimore, shkencore arkeologjike e arkitekturore po ashtu.


6.4. KISHA E SHËN NIKOLLËS NË HASKOVË TË DROPULLIT

Kisha e Shën Nikollës, e cila gjendej në Haskovë të Dropullit ka qenë një bazilikë  tipike trinefëshe. Kjo kishë mesjetare është ndërtuar në janar të vitit 1875. Këtë fakt e mësojmë nga një mbishkrimi që gjendej i gdhendur në një gur mbi portën veriore jashtë kishës, cili shprehet:

1875 ιουναριος. Ο δηα χηρος Παναγηοτης Θιμος Βηλθικη κε δηα τον σηνδρομητον της χορας κε Πηλητιον κτητορον βοηθηα τους

“1875 janar. Me dorën e Panajot Thimio Vilthiqit, me kontributin e katundit dhe të ktitorëve Piliotë. U qoftë ndihmë” .

Sipas një satistike të botuar në gazetën “Ngjallja”, kjo kishë është rrënuar nga themelet .
Tashmë nga kjo kishë nuk ka më gjurmë  origjinale të dukshme fatkeqsisht, ashtu si një pjesë e historisë së kësaj krahine të lidhur me të.


6.5. KISHA E SHËN NIKOLLËS NË LLONGO TË DROPULLIT

Kisha e Shën Nikollës gjendej në Llongo të Dropullit. Sipas një satistike të botuar në gazetën “Ngjallja” kjo kishë është rrënuar nga themelet .
 Nuk ka gjurmë fizike te kësaj kishe në terren, por prej një mbishkrimi që gjendej në ikonat e ikonostasit të kishës, mësojmë se edhe kjo kishë, ka parur adhuruesit dhe mirëmbajtësit e saj në rrjedhën e historisë. Madje kjo kishë përfaqësonte bindshëm shpyrtin besimtar si dhe lidhjen e ngushtë që kishte popullsia me besimin në vetvehte.

 Mbishkrimi është në gjuhën greke : Ιστορίθησαν τά πέντε οίκονας δί έξόδων τών εύσεβών χριστιανών καί διά χειρός Λαζάρού έξ Ανο σουδενών 1834.
 “U pikturuan pesë ikonat me shpenzimet e të krishterëve të devotshëm dhe me dorën e Llazarit nga Ano Sudhenoja 1834”


6.6. KISHA E SHTËPËZËS (GJIROKASTËR)

Kisha ndodhet në plan pothuaj kodrinor në veri perëndim te luginës së Drinos. Gjatë ekspedites studimore  që bëmë në këtë luginë bashkë me grupin e punës. Duke biseduar me banorë  të vjetër të zonës si dhe duke hulumtuar sipas te dhënave, drejtohemi drejt veriperëndimit të luginës drejt e në fshatin Shtëpëz. I cili ndodhet në djathtë të aksit kryesor te rrugës kombëtare.
 Aty vumë re rrërnojat e dukshme të një kishe. Muret e saj ngriheshin deri ne lartësinë e dy metrave, vetëm  nga krahu lindor i saj. Kjo kishë e shkatërruar pothuaj plotësisht, mbahej mend për meshat e saj në të kaluarën. E lënë mbas dore dhe pa asnjë kujdes, është fat që gjendet  edhe në këto kushte. Për të theksuar është fakti se, për shkak te ndryshimeve te përdorimit të territorit, kisha tashmë ishte pozicionuar në një pllajë të hapur. Por gjithsesi rrethohej pothuaj në të gjithë territorin e saj  nga shtëpitë e fshatit. Po ashtu vihen re qartë pothuaj  të gjitha hapësirat funksionale të brendshme të kishes, të ndara nga kunture të dukshme të mureve te brendshme.  Mbasi organizuam dhe bëmë sondazhet, po ashtu ndërmorëm dhe matjet e para në terren. Nga verifikimi i të dhënave dolëm në përfundimin se:

 Kisha tashmë përbëhet vetëm nga naosi, i cili paraqitet katror në plan, me përmasa të brendshme 13.10 x 8.17 m. Ajo duket se i përket tipit të kishës njënefshe me çati dyujëse. Tri shtyllat e brendshme, të cilat ndodhen në aks të saj dhe që paraqiten të baraslarguara nga njëra – tjetra, na tregojnë se kanë shërbyer për mbajtjen e çatisë dyujëse të kishës (Fig. 67).). Mbas disa matjeve rigoroze  na  rezultoi se,  përmasat e tyre janë kryesisht 1 x 1 m.

 Në qendër të absidës dhe në faqen jugore, ndodhen dy dritare në formën e frëngjive, me përmasa 0.40 m nga brenda. Ndërsa në faqen veriore ndodhen dy dritare me patura me, përmasa 1.10 cm. Mendohet se keto hapësra kanë shërbyer për ndriçim e kishës, por edhe për ajërimin e saj. Hyrja e kishës ndodhet në anën jugore dhe ka përmasa 1.60 m gjerësi. Ndërsa  për lartësine nuk ka gjurmë të identifikueshme, mgjithatë nuk mendohet të ketë patur lartësi më të madhe se 1.80 m. Para hyrjes për në kishë, dallohen gjurmët e hajatit të saj. Në protesis dhe diakonikon dallohen qartësisht gjurmët e dy nikeve. Mbasi i verifikuam në terren përmasat e tyre, po ashtu edhe mbas matjeve na rezultoi qartë se:
Nikja e protesis ka përmasa 1.40 m, ndërsa përmasat e diakonikonit janë afërsisht 1 m (Fig. 68, nr. 1 – 2).
Kisha në vetvehte  përbëhet nga tri absida rrethore, nga të cilat, dy anësoret kanë përmasa të vogla dhe më tepër rol dekorues se sa funksional . Absida qendrore fatmirësisht ruhet e plotë së bashku me gjysmë kupolën e saj. Nga ana tjetër, gjysmë kupolat e dy absidave anësore paraqiten të dëmtuara rrëndë. Përmasat e trashësisë së murit të kishës janë 0.60 cm. Ai është i ndërtuar kryesisht me gurë gëlqerorë të zonës. Ato janë të lidhura midis tyre me llaç gëlqereje  të një cilësie të mirë. Kjo e ka bërë ti rrezistojë mos kujdesit kronik ndaj saj. Mendojmë se restaurimi dhe rindërtimi i plote, si dhe rihapja e kësaj kishe, do te sjellë nje interes të ri edhe për vetë zonen. Po ashtu mendojmë se do të kontribojë edhe në rritjen e turrizmit historik e kulturor te kësaj treve të pasur në objekte të këtij lloji.


6.7. KISHA E KOSTANAS (SHËN KOLLIT), SHTËPËZ

Gjatë survejimeve dhe hulumtimeve që kemi kryer në zonën veriperëndimore të Luginës.  Konkretisht gjatë ekspeditës së tretë ne luginë. Mbas shumë diskutimeve dhe bisedave të përbashkëta me banorë të vjetë të zonës. Duke rivlerësuar edhe legjendat drejtohemi nën shpatin e thepisur të malit mbi fshatin Shtëpëz. Sipas disa gojëdhënave të kësaj treve, në ato zona ka kaluar edhe Shën Kolli, një shenjt i njohur mirë nga popullsia prezente. Pikërisht aty ku Lugina ngushtohet dhe korridori bëhet më kodrinor, gati në një pozicion tepër të favorshëm, zbuluam konturet një monumenti të kultit. Banorët e zonës flisnin për një kishëz te quajtur kisha e  Kostanasë, apo kisha e Shën Kollit. Duke penetruar në histori këto të dhëna na intriguan dhe na drejtuan disi për vazhdimësinë ekspeditës në këtë drejtim.

Menjëherë ndërmorëm masat për identifikimin e saktë të perimetrit të saj me anë te dronit fluturues dhe filmues. Mbasi përftuam të dhëna të vlefshme për zonën dhe po ashtu edhe për vetë konturet si pjesë e studimit, filluam me pastrimin e primetrit. Pas pastrimit të zonës filluam të nxjerim në pah trakte të pjesëshme të një muri me ndërprerje dhe pothuaj i shkatëruar. Gjatë kësaj procedure si  dhe një survejimi më të detajuar  nga ajri, por edhe nga ato në terren, na dolën në dritë rrënoja jo të rregullta, për të cilat, ne mendojmë se i përkasin një objekti kulti. Këto trakte muri janë të orientuara nga lindja me absidë
Mbas matjeve të ndryshme, por edhe studimit të zonës ky trakt muresh, për të cilat ne mendojmë se i përkasinin një kishe njënefëshe, me përmasa të dukshme prej 11 x 5.60 m, janë një dëshmi e qartë e larmisë së monumenteve në këtë zonë.Gjithashtu duken gjurmët e absidës dhe murit verior të kishës,të cilin jam munduar ta paraqes me anë të një skice  në punim.  Ndërsa gjurmët e tjera muresh nuk shquhen, por mundëm të dallojmë qartasi  vetëm shtrirjen e saj (Fig. 69).
 Pikërisht për këtë arsye mendojmë se do të duhen ekspedita të tjera. Me qëllim gërmim dhe zbulim të plotë të saj, mbasi mendojmë se ato trakte muresh si për nga përmasat si dhe nga vendosja, datojne rreth shek të  VI-IX. Një peridhe shumë interesante përsa i përket zhvillimit dhe ndërtimit të kishave të këtij lloji dhe këtyre përmasave.


6.8. KISHA E SHËN MËRISË, STEGOPULL

Duke kaluar ne anen tjetër të lugines, pikërisht ne një pozicion pothuaj diagonal me fshatin Shtëpëz, ndodhet fshati Stegopull. Pjesë e hartës së këtij studimi është edhe ky fshat. I ndodhur mbi pjesën gati qëndrore të lugines, ky areal përfshin edhe vendbanimin e vjetër të Jermës. Duke  qenë të vetdijshëm për vështirësitë e terrenit, mundohemi te hapim shtigje dhe hapësira kalimi midis  një bimësie shumë të dendur. Mbas një udhtëtimi dhe survejimi rreth nëntë orë, nuk dolëm të zhgenjyer.

Survejimi i zonës na solli po ashtu  përpara disa  rrënojave të një të mureve, të ruajtuara në një masë të konsiderueshme, te një kishe njënefëshe. Këto rrënoja gjenden rreth 100 m mbi fshatin Stegopull. Mbasi kryem matjet si dhe mbajtëm shënimet e rastit, na rezultoi se, përmasat e naosit janë 11 x 7.60 m, ndërsa përmasat e narteksit janë 7.60 x 5.5 m (Fig. 70).

Muret ruhen mirë në lartësi, deri në kallkanin e çatisë. Ndërtimi i saj përbehet nga gurë gëlqerorë të zonës. Trashësia e murit është 0.60 cm. Absida e kishës ka formë gjysmë rrethore, ndërsa në të dyja anët e saj ndodhen dy nike, ku në atë të protesis,  mrekullisht dallohen gjurmë të një afresku. Afresk i dyzuar ky në vetvehte, të cilin e vëmë re edhe nga vëzhgimi  më i detajuar, na rezultoi se  përmbante dy nivele.
Afresku i periudhës së dytë kishte ngjyrë të kaltër dhe me figura më fine në paraqitjen e tyre, ndërsa ai, të cilin mendojmë se është edhe më i hershmi, kishte ngjyrë të purpurt dhe të zezë. Nga tipi i ndërtimit të saj por edhe duke u nisur nga përmbajtja e afreskëve, mund ta datojmë rreth shek XVI-XVII.
Kisha është e braktisur dhe gjithashtu ishte mbuluar nga një vegjetacion i madh, çka e bënte të vështirë dallimin e elementeve të tjerë përbërës të saj, në terma afatshkurtër, si dhe rrezikon të dëmtojë edhe më tej afreskët si dhe vetë muret e ndërtesës, në terma më afatgjatë (Fig. 71, nr. 1 – 3). Mendojmë gjithashtu se, duhet një ndërhyrje urgjente nga autoritetet përgjegjëse, pasi kjo kishë, duket se mbart vlera të spikatura  historike dhe monumentale.


6.9. MANASTIRI I KODRËS

Kodra është rreth 25 minuta larg Leklit, pranë rrjedhës së Drinos dhe të Vjosës. Fusha e fshatit Kodër është në pronësi të familjeve të pasura të Tepelenës dhe të Leklit. Rreth dhjetë minuta larg fshatit, duke ndjekur bregun e majtë të Vjosës, udha të shpie në manastir. Kisha e manastirit të Kodrës i është kushtuar Fjetjes së Shën Marisë dhe kremton më 15 gusht. Manastirin e ndihmonin emigrantët nga Lekli, që jetonin në Amerikë . Manastiri i Kodrës është ngritur në shek. XVI. Kisha është bazilikë njënefëshe me mbulesë cilindrike, me një apsidë cilindrike me madhësi 8 x 5 m. Manastirin e kanë ndërtuar fshatarët e Dragotit. Ky fakt vërtetohet nga një mbishkrim në portën perëndimore të kishës i pikturuar mbi suva:

Ανεγερθη κ(αί) ανεστοριθι ό θιος κ(αί) πανσεπτος ναός (τής) Ηπερ(αγίας) / Δεσπ(ο)ινης ημον Θ(εοτόκο(ύ) κ(αί) Αηπαρθενου Μαριας δία ση(ν)δρομή(σ) κοπου κ(αί) έ(ξόδων / τών έ)ντιμοτατον άρχοντο(ν) Τραγκοτεον κ(αί) υπερατεβοντο(σ) του εβλασεστατου Γκολε / (ίερέως) εξ Λεκα(λης) Ζ Ρ Ε (7105=1597).

“U ndërtua dhe u pikturua ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar i së Mbishenjtës, Zonjës sonë Hyjlindëses dhe gjithmonë virgjëreshës Mari, me kontrubutin, përpjekjet dhe shpenzimet e arkondëve të shumënderuar të dragotasve dhe kur ishte famullitar i shumëdevotshmi Gole, nga Leka. 7105 (=1597)”. (Nga Leka është fjala, për nga Lekli).

Mendojmë se ky toponim është kujtim i figurës së shquar historike të Aleksandrit të Madh, në trevat shqiptare  .

Çdo 15 gusht në manastirin e Kodrës bëhej panair i madh. Vinin të krishterë dhe myslimanë të fshatrave përreth. Një ngjarje e hidhur, e cila la gjurmë domethënëse memorien e popullsisë së zonës, ndodhi  në ditën e  8 majit, zakonisht në ditët e meshave të medha dhe me shume pjesmarje, bëhej pazar i madh shitblerjeje.
Në maj të vitit 1875, mitropoliti i Korçës, Dhorothe Evelpidhi kishte vendosur që Pashkët t’i celebronte në fshatrat e Tepelenës dhe të Përmetit.
Mbasi  meshoi në kishën Fjetja e Shën Mërisë në manastirin e Kodrës, ai mori me vete kryqin, që vendosej mbi tryezën e shenjtë. Ndërsa po kthehej për në Përmet, më 8 maj të vitit 1875, e zuri një shi i stuhishëm dhe i pafuqishëm që t’i rezistonte rrymës, u mbyt në Vjosë. Trupi i tij u gjet pas një jave në fshatin Peshtan. Të nesërmen u gjet edhe kryqi i manastirit në ujërat e Vjosës. Besimtarët menjëherë e përjetësuan në vargje:

Në përrua të Velçishtit,
Seç u mbyt veqil i Krishtit,
N’atë përrua të shkretë
Seç u mbyt veqili vetë,
Atje ku s’kishte asnjë pulë
U mbyt goxha dhespot me vulë.

Lipsani i tij u varros në hieroren e kishës së Shën Kollit në Përmet. Imzot Dhorotheu, përpara se të bëhej Mitropolit i Korçës, ka pasur një funksion shumë të rëndësishëm, atë të Protosingjelit të Madh të Patriarkanës Ekumenike . Në vitet e ndalimit të fesë, manastiri u kthye në repart ushtarak. Tani është kthyer në pikë grumbullimi të makinave të sekuestruara nga policia.


MANASTIRI I FRASHTANIT

Gjatë survejimeve dhe hulumtimeve që kemi kryer, kemi kqyrur  edhe Manastirin e Frashtanit, i cili gjendet mbi një kodër të fshatit Frashtan të Dropullit. Manastiri është ndërtuar gjatë shek. XVI dhe ka pasur të ardhura vjetore 30 lira . Shumë e konomike  e konsiderueshme për kohën. Një karaktiristikë e zonës së Dropullit është se, banorët krenohen dhe gati identifikohen me shenjtët apo me kishat e fsahtit apo zonës së cilës i përkisnin. Kisha e manastirit i është kushtuar Burimit Jetëdhënës. Mbi portën jashtë manastirit është shkruar viti 1814. Kjo datë duhet të tregojë kohën e ndërtimit ose të rindërtimit të kishës” .



MANASTIRI I ZONARËVE

Në një pozicion në mes të zones ka ekzistuar edhe Manastiri i Zonarëve ose siç quhet ndryshe, i Kaqomenos është pranë fshatit Katuna të Dropullit. I vendosur ne nje nga skajet me jugore te lugines, ky manastir pasbizantin, mblidhte shume besimtare si dhe per nga rendesia e i tij mud ta krahasojme me shume manastire te rendesishme te zones. Per nga ndertimi ky manastir mendohet te kete qene tipik i manastirit pasbizantin me kryq te shkruar me kupole. Në  bazë të të dhënave që kemi, na rezulton se kjo kishë është ndërtuar në vitin 1566. Të ardhurat vjetore të manastirit kanë qenë 100 lira turke . Shuma e të ardhurave tregon edhe për rrëndesinë si dhe frekuentimin e përkushtimin  nga besimtarët e saj.





MANASTIRI I ERINDIT

Manastiri i Erindit është në fshatin Erind të Lunxhërisë. Fshat ky i cili gjendet direkt mbrapa malit te luginës. Kemi të dhëna se kjo kishë është ndërtuar në shek. XVI. Të ardhurat vjetore të manastirit kanë qenë 40 lira. Kisha e manastirit i është kushtuar Shën Thanasit .
Në të ardhmen si dhe në vazhdimësi të studimeve rreth kësaj lugine mendoj të sigurojmë një panoramë më të qartë rreth këtij manastiri.



MANASTIRI I GJATIT

Manastiri i Gjatit është në Gjat të Lunxhërisë. Nga informacionet e gjendura për këtë manastir, na rezulton se ky i fundit është ndërtuar në epokën bizantine. Të ardhurat e manastirit kanë qenë 20 lira. Manastiri kremtonte më 15 gusht.  Nga të ardhurat klasifikohet tek manastirët e një rrëndsie jo shumë të madhe, gjithsesi prania e tij  në zone si dhe funksionimi i saj, na tregojnë për vazhdimësinë  besimit dhe jetës fetare në këtë teritor.
 
PËRFUNDIME




Nga sa më sipër thamë dhe shtjelluam, konkludojmë se për nga paraqitja dhe përmbajtja. Monumentet arkeologjike të luginës së Drinos kanë tërhequr vëmendjen e udhëtarëve dhe të arkeologëve, qofshin këta shqiptarë apo të huaj. Janë përshkruar rrënoja prej udhëtarëve të huaj, si Fransua Pukëvil,  Uilliam Martin Lik,  Henri Holand,  Johan Georg von Hahn  dhe Isamber . Ndonëse përshkrimet e tyre janë të sipërfaqshme, gjithsesi paraqesin interes, sepse ata janë pararendësit që na bëjnë me dije rreth rrënojave arkeologjike të luginës së Drinos. Në gjysmën e parë të shek. XIX, luginën e Drinos e ka vizituar L. M. Ugolini, shënimet e të cilit janë disi më të plota .

Gërmimet e para në rrënojat e kalasë së Jermës janë kryer në prag të Luftës së Parë Botërore, në vitin 1913, prej arkeologut grek, Evangelidhit, duke përfituar prej pushtimit të Gjirokastrës nga ushtria greke. Evangjelidhi  gjeti gjurmë djegiesh, që dëshmonin për shkatërrimin e qytetit antik nga ushtria e konsullit romak, Paul Emili në vitin 167 para Krishtit. Evangjelidhi ka lënë vetëm një raport të shkurtër, që nuk shoqërohet me ndonjë skicë a ilustrim përkatës. Shënimet më të hollësishme i atribuohen arkeologut anglez, Nikolas Hamond, i cili ka udhëtuar nëpër vendet e Epirit rreth vitit 1930. Ndër të tjera, Hamondi  përshkruan pozicionin gjeografik të kalasë së Jermës, duke u përqendruar te muret rrethuese dhe te kullat. Ai ka bërë gjithashtu studime të shumta për tumat e Dropullit dhe rreth qendrave arkeologjike të Epirit. Arkeologët shqiptarë, S. Islami, H. Ceka, S. Anamali kanë kryer ekspedita shkencore në luginën e Drinos. F. Prendi ka kryer gërmime arkeologjike në tumat e Dropullit të Sipërm , ndërsa Dh. Budina ka zbuluar tumat e Çepunës dhe të Kardhiqit . Gërmimet arkeologjike për evidentimin dhe zbulimin e Antigonesë janë kryer nga Dhimosten Budina ndërmjet viteve 1966-1970. Rezultati i tyre erdhi në verën e vitit 1969. Pasi  duke bërë gërmime në rrënojat e një banese, u zbuluan 14 tesera prej bronzi, në të cilat shkruhej ΑΝΤΙΓΟΝΕΙΩΝ “Antigoneon” .

Në teatrin e Sofratikës gërmiment arkeologjike kanë filluar në vitin 1970 nga Apolon Baçe. Pas një ndërprerjeje disavjeçare, rinisën gërmimet arkeologjike në Antigone në vitin 2005, nga një ekspeditë shqiptaro-greke, e cila drejtohej nga Dhimitër Çondi dhe Kosta Zaho. Në vitin 2006, arkeologët Skënder Muçaj dhe Elio Hobdari kryen gërmime në Bregun e Melanit , ndërsa në vitin 2008 në Sofratikë u bënë gërmime nga arkeologët e Institutit të Arkeologjisë të Akademisë së Shkencave dhe ata të Universitetit të Maceratës . Qendrat arkeologjike në luginën e Drinos janë zbuluar në saje të ekspeditave kërkimore sistematike si dhe nga zbulime të rastësishme .

Lugina e Drinos është e pasur me vendgjetje arkeologjike; rrënojat dhe muret antike të Selos në Dropullin e Sipërm, manastiri, si  dhe teqeja bektashiane në Melan, rrënojat dhe teatri antik të Hadrianopolit në Sofratikë të Dropullit të Poshtëm, Antigonea, qyteti i Pirros së Epirit në Lunxhëri, kështjellat e Gjirokastrës, Labovës së Kryqit, Libohovës, Paleokastrës, Kardhiqit, Zhulatit, rrënojat e kalasë së Leklit, në afërsi të Tepelenës, në veri të luginës së Drinos etj.

Nga gërmimet arkeologjike në luginën e Drinos konstatohen disa tipe vendbanimesh, të cilat u takojnë periudhave prehistorike dhe historike: periudhës paleolitike e mezolitike, periudhës së bronzit dhe të hekurit, periudhës helenistike, periudhës së sundimit romak, periudhës së antikitetit te vonë, periudhës së mesjetës dhe asaj osmane. Zbulimi i këtyre vendbanimeve ka plotësuar hartën arkeologjike të luginës së Drinos .

Historia mesjetare e Epirit nga shkaku i mungesës së dokumenteve thelbësore, është mjaft e errët. Mungesën e  këtyre dokumenteve, deri diku e mbulojnë kronikat e ndryshme, që janë ruajtur nëpër institucionet fetare, kisha, manastire, xhami, teqe etj. Vlerësimi i të dhënave të dokumenteve përbën tashmë një detyrë të kërkimeve shkencore me qëllim, ndriçimin e errësirës mesjetare.

Për organizimin kishtar kemi shfrytëzuar të dhënat nga letërkëmbimet e kohës, si edhe të dhëna të tjera burimore. Për studimin tonë kemi shfrytëzuar burimet që na japin, Kronika e Dropullit, si edhe disa nga kodikët e mitropolisë së Gjirokastrës, që ruhen në Arkivin Qendror të Shtetit, në Fondin Nr. 139 , kodiku i kishës Murtilla të Delvinës  etj. Nëpër brendësitë e faqeve të kodikëve, gjejmë marrëveshjet e esnafëve dhe letrat patriarkale, që kanë të bëjnë me çështje administrative të dioqezës, të dhëna për ndërtimin e kishave dhe të manastireve, lejet për martesat dhe divorcet, kontratat e martesave, testamentet, zgjidhjet e debateve ligjore, aktet e ndërmjetësimit, aktet që konfirmonin shlyerjen e borxheve etj.

Në kodikë janë të regjistruar, shkrime patriarkale, të cilat u referohen çështjeve administrative të mitropolive, siç janë përcaktimi i juridiksionit të peshkopëve, si dhe enciklika pastorale të tyre. Nëpër kodikët e mitropolive janë të regjistruara memorandumet e zgjedhjes, dorëheqjes dhe betimet e besnikërisë së mitropolitëve .

Burimet dokumentare mesjetare janë të pakta si rrjedhim i rrethanave historike që ka kaluar vendi ynë gjatë shekujve. Ndër burimet dokumentare janë edhe ato epigrafike. Materiali epigrafik me kalimin e kohës ka ardhur duke u pakësuar. Për këtë kanë influencuar luftërat e shpeshta, pushtimet e huaja mungesa e vazhdimësisë së një qeverisje etj. Prej faktorëve të sipërpërmendur janë zhdukur njëherë e përgjithmonë, mjaft monumente të rëndësishme, e bashkë me to edhe materiali epigrafik që bartnin. Në dëmtimin e materialit epigrafik ka influencuar edhe pakujdesia e njerëzve që kujdeseshin për kishat. Në shumë raste mbishkrimet janë mbuluar me suva, ose janë lyer me pa dashakeqësi me gëlqere.
 Një faktor tjetër i cili ka ndikuar negativisht është edhe, materialet e dobëta të ndërtimit ose të pikturimit të kishave. Por edhe shumë faktorë të tjerë. Mbishkrimet kishtare japin të dhëna rreth ndërtimit, rindërtimit, pikturimit ose ripikturimit të kishave, rreth ktitorëve, piktorëve e mjeshtërve të ndërtimit të kishave. Japin të dhëna rreth klerikëve dhe laikëve, vendas ose të huaj që kanë administruar institucionet fetare në kohë të ndryshme . Të dhëna të rëndësishme gjejmë edhe në librin e Pulicës , i cili ka botuar 175 mbishkrime të kishave të Mitropolisë së Drinopojës.

Për punimin tonë, kemi shfrytëzuar të dhënat që japin fermanët e ndryshëm osmanë. Fermanë origjinalë, si dhe replika të origjinaleve, që ruhen në Arkivin Qendror të Shtetit . Me anën e tyre mësojmë për emërimet dhe çemërimet e funksionarëve të lartë të administratës vendore, të komandave ushtarake etj. Interesant është fakti se nga 45 fermanë që ruhen në Arkivin Qendror të Shtetit, 7 prej tyre bëjnë fjalë për mbrojtjen e interesave të të krishterëve.

Për të pasur një kuadër historik sa më të qartë në studimin tonë kemi bërë një ndarje kronologjike sipas periudhave historike. Periudha bizantine, e cila fillon në vitin 330 me saksionimin e lirisë së besimit nga Kostandini i Madh dhe përfundon më 1453 me rënien qytetit të  Kostandinopojës. Periudha pasbizantine, që fillon më 1453 dhe përfundon në shek. XVIII.

Kishat e para paleokristiane datojnë në shek. IV. Ndërtimi i tyre lidhet me përhapjen e krishterimit në territorin e Shqipërisë së sotme. Në gjysmën e parë të shek. V ndërtimet kanë qenë të pakta nga shkaku i dyndjeve barbare, ndërsa gjatë gjysmës së dytë të shek. V dhe fillimet e shek. VI kishat paleokristiane patën një shtrirje të gjerë. Kishat paleokristiane u ndërtuan jo vetëm nëpër qendrat e hershme peshkopale, por edhe në vendbanimet fshatare. Zbulimet arkeologjike kanë nxjerrë në dritë një numër të madh kishash paleokristiane, prej të cilave mund të gjykohet më qartë për zhvillimin arkitektonik të asaj periudhe.

Në aspektin tipologjik, monumentet paleokristiane të shek. IV-VI janë: bazilika dhe kisha njënefëshe. Bazilikat ishin ndërtimet më të përshtatshme për të qenë ndërtesa kulti, sepse mund të nxinin një numër të konsiderueshëm besimtarësh. Kishat paleokristiane janë ndërtuar me mure të thjeshta dhe me gurë të papunuar, që lidhen me njëri-tjetrin me llaç gëlqereje, duke përdorur edhe një sasi të konsiderueshme tullash. Ndërtuesit paleokristianë i kanë njohur ligjet e ekuilibrit të shtyllave dhe të arkadave. Duke u nisur nga aspekti kronologjik, kishat paleokristiane janë ndërtime të gjysmës së dytë të shek. V dhe gjysmës së parë të shek. VI.

Një dukuri e veçantë është shtrimi i dyshemeve të kishave paleokristiane me mozaikë shumëngjyrësh (polikromë). Shumica e mozaikëve paleokristiane përmbajnë motive të thjeshta gjeometrike, bimore, por edhe shtazore. Vetëm në dy raste në Mesaplik dhe në Antigone janë paraqitur motive antropozoomorfe dhe antropomorfe . Në motivet bimore përdoreshin dredhëza dhe degë rrushi me gjethe e me vile, të cilat kanë qenë simbol i eukaristisë hyjnore.
 Mjedisi i shtruar me mozaik i përshtatej arkitekturës së kishës paleokristiane. Në periudhën paleokristiane mozaiku arriti një nivel të lartë, ndërsa piktura murale ka qenë disi më e kufizuar. Janë gjetur fragmente të afreskeve në Antigone dhe në Paleokastër.

Në mozaikë shihet zakonisht, të përdoreshin mbishkrime të ndryshme me anën e të cilave mësojmë emrin e ktitorit,(apo financuesit) mjeshtërit që e kishin realizuar etj. Në kishat paleokristiane të luginës së Drinos mbishkrimet i hasim në greqishten bizantine dhe në latinisht. Mbishkrimet në greqishten bizantine paraqiten sipas kronologjisë prej “krijimit të botës”, ndërsa mbishkrimet në latinisht prej “lindjes së Krishtit”. Në mbishkrimet në greqishten bizantine vitet shkruhen me gërmat e alfabetit grek, ndërsa nëpër mbishkrimet në latinisht vitet jepen me shifra romake .

Skulptura arkitektonike e kishave paleokristiane përfaqësohet nga mbetjet e kolonave, a të pilastrave, nga elementet e ikonostaseve prej muri etj. Nëpër kapitelet e kishave paleokristiane janë përdorur kryesisht stilet korinthike kozmopolite, por vihen re edhe forma nga arkitektura e hershme bizantine. Përveç kapiteleve për shtylla, ka edhe kapitele për pilastra. Ikonostasët zënë një vend të rëndësishëm në strukturën arkitektonike të kishave paleokristiane. Ato përbëheshin nga një varg kolonash. Mbi kapitelet e tyre kalonte një arkitra i zbukuruar .

Gjatë periudhës paleokristiane, kryesisht në rajonet Epirus Nova dhe Epirus Vetus u ndërtuan shumë kisha. Një pjesë e konsiderueshme e tyre përfshihen brenda kufijve të Shqipërisë së sotme. Numri i kishave paleokristiane në të gjithë vendin arrin në 50 objekte. Afro 10 prej tyre gjenden në luginën e Drinos. Arkitektura kishtare paleokristiane në luginën e Drinos përfaqësohet nga bazilika e Antigonesë, kisha paleokristiane e Hadrianopolit, bazilika e Goricës, dy kishat në Paleokastër, si dhe bazilika në Bregun e Melanit . Për nga tipologjia, kishat paleokristiane ndryshojnë nga njëra-tjetra. Në disa kisha të luginës së Drinos gjejmë mjaft elemente paleokristiane, si kapitele, korniza, pilastra etj. Elemente paleokristiane janë gjetur në kishën e Shën Mërisë në Vllahogoranxi, në kishën e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme, në kishën “Lindja e Hyjlindëses” në Labovën e Kryqit etj.

Arkitektura mesjetare (shek. X-XIII) në luginën e Drinos përfaqësoshet nga kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Peshkëpinë e Sipërme, e cila i përket shekullit X, nga kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Labovën e Sipërme, që daton në shek X-XI, si edhe nga kisha e Shën Mërisë në Zervat, e cila daton në shek. XI-XII . Veçoria dalluese e ndërtimit të kishave të kësaj kohe është se në shumicën e rasteve ato janë të tipit me kryq të brendashkruar, me kupolë me mbështetje të lira . Këto dy kisha janë studiuar nga Evangjelidhis  dhe Versaqis .Por studimet e tyre kanë qenë sipërfaqësore, sepse janë kryer shumë kohë më parë. Sipas opinionit të krijuar mbas studimit të këtyre  monumenteve, Aleksandër Meksi pohon se: Studimi i këtyre dy kishave përbën hallkat e fillimit dhe të mbarimit të ndryshimeve, që kanë pësuar kishat e këtij tipi .

Tipat arkitekturorë të ndërtimit të kishave të kësaj periudhe janë, kishat njënefëshe dhe bazilikat. Këto të fundit janë monumente arkitekturore me vlerë të madhe historike. Në mënyrë të  qartë për historikun e zvillimeve komplekse në rajon dhe më gjerë. Në shek. XI-XII, në teknikën e ndërtimit, u fut tipi i kishave në formë kryqi të brendashkruar me kupolë. Kishat e kësaj periudhe janë ndërtuar prej guri, i cili ka qenë material rrethanor. Në ato, raste kur  kërkesat estetike kanë qenë të larta, mjeshtërit e ndërtimit kanë futur edhe elemente të tjerë si tulla apo copa tjegullash. Kombinimi i gurëve me tulla dhe me copa tjegullash është përdorur kryesisht pranë dyerve apo në absida. Për shembull konkret kemi kishat në Peshkëpinë e Sipërme, në Zervat etj. Me teknikën e kluasonazhit është ndërtuar kisha e Shën Mërisë në Labovën e Kryqit, ku pjesa e poshtme është e ndërtuar me tulla të vendosura vertikalisht pjerrët, ndërsa pjesët e sipërme vetëm me tulla .

Për të realizuar më lehtë ndërtimin e strukturave të harkuara është përdoruar guri çmërs. Këtë e hasim në kishën e Labovës, në atë të Peshkëpisë së Sipërme etj. Ndërsa, përsa i përket aspektit estetik kishat mesjetare kanë disa karakteristika të përbashkëta: krijimin e hapësirës së pafund në brendësi si dhe krijimin e  pamjes piktoreske në fasadën e jashtme. E para është arritur qartë nëpërmjet copëzimit dhe vijueshmërisë së vëllimeve nga kolonat, dritaret, ndriçimi, afresku, mozaiku, ikonostaset, kupola, një mënyrë e cila krijojn deri diku edhe ndjenjën e intimitetit. E dyta, pra arkitektura piktoreske në fasadën e jashtme të kishave është arritur nëpërmjet theksimit të kupolës mbi tambur dhe mbi të gjitha nga zbukurimi keramoplastik dhe trajtimi i fasadave me nike të zbukuruara me tulla, dritare me harqe e shpatulla të shkallëzuara, friza e korniza .

Të dhëna rreth ndërtimit, rindërtimit, pikturimit ose ripikturimit të kishave, rreth ktitorëve, piktorëve e mjeshtërve të ndërtimit i gjejmë nëpër mbishkrimet kishtare . Duke dëshifruar mbishkrimet, gjejmë të dhëna rreth klerikëve dhe laikëve, qofshin këta vendas ose të huaj, që kanë administruar institucionet fetare në kohë të ndryshme. Ka gjithashtu mbishkrime që japin të dhëna mbi ngjarje të caktuara historike ose përjetësojnë ndonjë gojëdhënë të hershme e cila transmetohet në kohë. Kemi hasur edhe mbishkrime që përmendin emrin e dhuruesit. Zakonisht gjenden nëpër objektet e dhuruara, mbi kapakë ungjijsh, mbi bazamente kryqesh, potirësh ose thimiatorë, mbi kuti lipsanësh etj. Mbishkrime gjejmë nëpër anët e epitafëve ose të mbulesave që mbulojnë kungatën, rreth antimisëve etj .

Arkitektura pasbizantine i përket shek. XVI-XIX. Prej kësaj periudhe ka shpëtuar numri më i madh i kishave të luginës së Drinos. Ndonëse në kushtet e pushtimit otoman, në gjysmën e parë të shek. XVI janë ndërtuar mjaft kisha, të cilat i kemi përfshirë në studimin tonë: kisha e Shën Mërtirit në Tranoshishtë të Lunxhërisë, e cila është rindërtuar në vitin 1617; kisha e Shën Mërisë në Vllahogoranxi, që është pikturuar në vitin 1622 nga Onufër Qiprioti; kisha Shën Kollit në Saraqinisht të Lunxhërisë, e cila është ndërtuar në vitin 1625; kisha e Shën Kollit në Spile të Lunxhërisë, që është ndërtuar dhe pikturuar në vitin 1634; kisha e Shën Anës në Derviçian, e cila mendohet të jetë ndërtuar në shekullin XVI.

Në shekullin XVII kishat pasbizantine u shtuan. Disa prej tyre janë: kisha e Shën Gjergjit në Nokovë të Lunxhërisë, e cila është ndërtuar në vitin 1772; kisha e profetit Ilia në Nokovë të Lunxhërisë, që është ndërtuar në vitin 1775; kisha e Burimit Jetëdhënës në Derviçian, që mendohet se është ndërtuar në shekullin XVII; kisha e Shën e Premtes në Selckë, që është ndërtuar në vitin 1755; kisha e Kryeengjëjve në Gjirokastër, e cila është ndërtuar në vitin 1777; kisha e Shën Sotirit në lagjen “Pazar i Vjetër” të Gjirokastrës, që është ndërtuar në vitin 1784; kisha e Shën Kollit në Këllëz të Lunxhërisë, e cila është ndërtuar në vitin 1786; kisha e Shën Mërisë në Këllëz të Lunxhërisë, që daton më 1796.

 Arkitektura bizantine e arriti kulmin e saj në shek. XVIII. Gjatë këtij shekulli në luginën e Drinos janë ndërtuar këto kisha: kisha e Kryeengjëjve në Qestorat të Lunxhërisë, që është ndërtuar në vitin 1817; kisha e Kryeengjëjve në Peshkëpinë e Sipërme, e cila mendohet të jetë ndërtuar në vitin 1817; kisha Fjetja e Hyjlindëses në Qestorat të Lunxhërisë, që është ndërtuar në vitin 1862; kisha e Shën Kollit në Selckë, e cila i përket shek. XVIII; kisha e Shën Spiridhonit në Stegopul të Lunxhërisë, që është ndërtuar në Kulmin e saj vitin 1871; kisha e “Fjetjes së Hyjlindëses” në Derviçian, e cila është ndërtuar në vitin 1870.

Kishat e luginës së Drinos janë pikturuar nga ikonografë të famshëm. Një i tillë ka qenë edhe Onufër Qiprioti, i cili ka pikturuar afresket e kishës së Shën Mërisë në Vllahogoranxi. Pikturat murale datojnë në vitin 1622. Në pikturimin e kishës atë e ka ndihmuar Alivizi Foka . Ky i fundit ishte nga ujdhesa e Qefalonisë. Ka pikturuar kishën e Shën Triadhës në Tranoshisht si edhe një numër të konsiderueshëm ikonash nëpër kishat e Lunxhërisë. Piktura murale e kishave të luginës së Drinos gjatë shek. XVII-XVIII është cilësuar me tiparet e shkollës ikonografike të Athosit. Përfaqësuesi kryesor i kësaj shkolle është Mihali nga Linotopi . Gjithashtu vëmë re se në atelienë e Mihalit kanë punuar edhe dy bijtë e tij, Kostandini dhe Nikolla. Këta të fundit edhe  nën drejtimin e atit të tyre Mihalit, në vitin 1630, kanë pikturuar kishën e Shën Kollit në Saraqinisht të Lunxhërisë. Ndërsa nga të dhëna të tjera, mësojmë se, në vazhdimësi, pikërisht në vitin 1653, Kostandini bashkë me Nikollën mbasi kanë realizuar një sërë veprash, kanë pikturuar afresket edhe kishës së profetit Ilia në Stegopul. Nëpërmjet mbishkrimeve kishtare, mësojmë se në vitin 1754 Adhami nga Theotoqi ka pikturuar kishën e manastirit të Shën Triadhës në Pepel. Sigurisht këtu nuk mund të lemë pa përmendur edhe  piktorët qesaratas, Joanin dhe Vasilin, të cilët gjatë viteve 1758-1799 kanë pikturuar nëpër kishat e  Gjirokastrës nje mori pikturash kishtare.

Kishat e qendrave të banuara kanë pasur një repertor shumë të madh tipash e variantesh. Kishat e përdorura si faltore lagjesh kanë përmasa të vogla dhe u përkasin varianteve të thjeshta. Ndërsa kishat e qendrave të mëdha dallohen nga përmasat madhështore, si edhe nga trajtimi i pasur arkitektonik. Ato janë të kompletuara me nartekse, hajate dhe gjinekonite .


Arkitektura së objekteve të kultit islam. Është një arkitekturë tipike, e cila fillimet e veta i datojnë në shek. XV. Me kalimin e viteve, gjatë shek. XVI-XVII arkitektura e ndërtimit të xhamive arriti përsosurinë e saj. Gjatë asaj kohe kemi tipin e xhamisë së vogël monumentale, e cila përbëhej nga një portik arkadash përpara hyrjes, një minare e hollë poligonale në anën e djathtë, si edhe salla e faljes, që kurorëzohej me një kupolë. Shembull tipik është xhamia e Teqes.

Muratura e xhamive është me  tulla dhe gurë të gdhendur. Ajo  quhet “qargjir” dhe është e ngjashme me teknikën e kluasonazhit bizantin. Krahas tipit të xhamisë monumentale, gjatë kësaj periudhe janë ndërtuar edhe xhami me salla të mëdha faljeje, me çati prej druri, mbuluar me tjegulla. Ato paraprihen nga një portik arkadash para hyrjes, si edhe nga një minare në anën e djathtë. Brenda, janë të stolisura me gdhendje druri dhe piktura minberet e malfilet, veçanërisht mihrabit. Gjirokastra ka pasur kryearkitektin e saj, i cili miratonte lejet e ndërtimit të xhamive, nëpërmjet një certifikate. Pa këtë të fundit nuk mund të filloheshin punimet për ndërtimin ose restaurimin e xhamisë .

Sipas Evlia Çelebiut, në Gjirokastër ka pasur tetë xhami. Më e madhja prej tyre është xhamia e Pajazitit. Në anën e djathtë të Namazgjahut është xhamia e Hizër agait, ndërsa më poshtë është xhamia e Haxhi Muratit, e cila ka një minare prej guri të punuar me mjeshtëri të madhe. Edhe tavani i kësaj xhamie i parë ne kuadrin estetik, ka vlera të rralla artistike. Pranë xhamisë, vëmë re se ka një krua me ujë të bollshëm.
 Xhami tjetër është ajo e Teqes. Oborri i së cilës përshkohet po ashtu  nga një vijë uji.  Ndërsa pranë tregut të ri është xhamia e Memi Pashës, e cila ka një kapacitet mbajtës, prej njëqind vetash. Xhamia ka një minare me gurë të gdhendur bukur dhe me shije të lartë artistike. Xhamia e Palortosë është shumë e bukur, ndërsa xhamia e Vutoshit është një ngrehinë e vjetër. Gjirokastra ka edhe tre mendrese dhe pesë shkolla fillore fetare islame. Në qytet janë edhe tre teqe. Më e njohura është ajo që drejtohet nga sheh Avdulla efendiu. Xhamia e Pazarit është ndërtuar në vitin 1757. Në kohën e baba Asimit, më 1780 është ndërtuar Teqeja e Zallit. Në Gjirokastër janë edhe dy teqe të tjera, teqeja e Shtufit dhe teqeja e baba Zenjelit në Hazmurat .

Në luginën e Drinos mund të depërtosh nëpërmjet grykave dhe qafave të maleve, duke filluar nga Gryka e Tepelenës, Qafa e Çajupit (në veri të luginës), Qafa e Skërficës, Qafa e Sopotit dhe Qafa e Muzinës në anën perëndimore, Gryka e Selckës dhe Qafa e Peshkëpisë në anën lindore, si dhe Gryka e Sotirës, Qafa e Kakavijës e Qafa e Koshovicës (në anën jugore të luginës). Si për koincidencë, çdo qafë ose grykë hyrëse për në luginën e Drinos ka pasur pranë saj një manastir. Këtu mund të përmendim: manastiri i Dragotit në Grykën e Tepelenës, manastiri i Hundkuqit pranë Qafës së Çajupit, manastiri i Cepos në hyrje të Qafës së Kardhiqit, manastiri i Shën Thanasit në Poliçan, manastiri i Spilesë në Tranoshishtë të Lunxhërisë dhe manastiri i Stegopulit, në të dyja anët e Grykës së Selckës, manastiri i Melanit dhe manastiri i Peshkëpi-Radatit, pranë Qafës së Peshkëpisë, manastiri i Pepelit dhe manastiri i Drianos mbi Zervat, manastiri i Koshovicës, në udhëkalimin Kakavijë-Koshovicë-Sotirë në Dropullin e Sipërm, manastiri i Jorgucatit, manastiri i Vanistrës, manastiri i Kryeengjëjve në Derviçian, manastiri i Dhuvjanit e manastiri i Ravenës, në afërsi të Qafës së Muzinës dhe Sopotit. Të gjitha këto qafa dhe këto gryka, të cilat u përmendën më sipër janë, të vetmet mundësi kalimi nëpërmjet Malit të Gjerë dhe luginës së Drinos drejt pellgut të Delvinës .

Lugina e Drinos është nga zonat më të pasura me manastire, të cilat përbëjnë një thesar me vlerë të trashëgimisë sonë kulturore. Arkitektura pasbizantine u përket shek. XVI-XIX. Prej kësaj periudhe ka shpëtuar numri më i madh i manastireve, që gjenden në luginën e Drinos. Prej tyre, në studimin tonë shek. XVI i përkasin: manastiri i Drianos në Zervat, i cili u ndërtua në vitin 1569; manastiri i Kodrës, të cilin e kanë ndërtuar fshatarët e Dragotit në vitin 1579; manastiri i Qirjakut dhe i Julitës në Dhuvjan, i cili daton në vitin 1588; manastiri i Spilesë në Saraqinishtë, që është ndërtuar në shekullin XVI me kontributin e arkondëve të Saraqinishtës; manastiri i Ravenës në Goranxi, i cili është ndërtuar në vitin 1600 nga hieromonaku Kristofor; manastiri i Shën Sotirit në Lunxhëri, që është ndërtuar në vitin 1666; manastiri i Shën Mërisë në Koshovicë, që daton në vitin 1669 etj.

Në shekullin XVII-XVII ngrehinat e tipit manastir u shtuan. Prej tyre po përmendim: manastirin e Shën Triadhës në Pepel, që është ndërtuar më 1750; manastirin e Cepos në Kardhiq, i cili u rindërtua në vitin 1799; manastirin e Ungjillëzimit në Vanistër, që është ndërtuar më 1852 me shpenzimet e Mihal Dhimitrit nga Gjirokastra; manastirin e Tërbuqit, që është ndërtuar më 1864; manastirin e Kryeengjëjve në Derviçian, i cili është ndërtuar në vitin 1869 etj .

Kishat e manastireve të luginës së Drinos janë kryesisht të tipit në formë kryqi me kupolë, por nuk përjashtohet edhe përdorimi i tipave të tjerë. Kishat janë triapsidale, formë kjo e përpunuar në manastiret e Malit Athos, për nga kërkesat funksionale që lidhen me celebrimin e liturgjisë. Formulimin e plotë planimetrik dhe hapësinor kishat triapsidale e morën në tipin në formë kryqi me kupolë, si dhe në variantet me theksim qendror. Në kishat e varianteve të tjera gjejmë kompozimin planimetrik triapsidal. Në këtë rast mund të përmendim kishën në Jorgucat, e cila është njënefëshe me qemer .

Manastiret kanë qenë qendra të mëdha shpirtërore me karakter social. Vlen këtu të përmendim se në manastire ka pasur njerëz të ditur dhe me kulturë gjerë. Këto institucione ishin qendra të adhurimit kristian, por edhe të përhapjes së kulturës bizantine gjatë sundimit osman. Manastiret kanë luajtur rol të madh shoqëror për popullsinë vendase. Në disa manastire ka pasur qendra shëndetësore dhe jetimore. Njëkohësiht nëpër këto  manastire është kultivuar arti i pikturimit të ikonave dhe muzika bizantine po ashtu . Në panairet e manastireve merrnin pjesë shumë pelegrinë të ardhur nga fshatrat përreth. Këto panaire, përveç rolit shpirtëror të pelegrinazhit, janë frekuentuar edhe nga tregtarët, të cilët shfrytëzonin rastin për të shitur apo këmbyer mallrat e tyre. Në raste panairesh, popullsia vishej me kostume popullore, duke ekspozuar traditat dhe folklorin e zonës . Vlen gjithashtu të përmendim se  nëpër manastire ka pasur arkondari, ku priteshin pelegrinët. Arkondaritë janë të ndërtuara zakonisht pranë portës së manastirit dhe kanë qenë, dhoma me oxhak dhe me stola rreth e qark. Këto të fundit, për pelegrinët e ndryshëm. Manastiret e Luginës së Drinos, ndonëse janë perla të qytetërimit dhe të krishterimit ortodoks për nga vlerat historike dhe shpirtërore që bartin, prapëseprapë kanë mbetur të harruara .

Marrëdhëniet ndërmjet komuniteteve fetare në luginën e Drinos kanë qenë historikisht miqësore dhe tolerante. Shoqëria shqiptare pikërisht për këtë është shkak, ka një numër të pafund të martesave dhe familjeve me përbërje te ndryshme fetare. Gjithashu ka të drejten edhe të krenohet me marrëdhëniet e shkëlqyera ndërfetare që ekzistojnë në vend. Në një shoqëri pluraliste është e natyrshme të përplasen bindjet e besimeve të ndryshme fetare, madje në dialogun ndërfetar, askush nuk duhet të mohojë bindjet e tij. Mirëkuptim dhe respekt do të thotë të pranosh të drejtën e tjetrit për të besuar. Në Shqipëri nuk ka probleme serioze në dialogun ndërfetar. Komunitetet fetare jetojnë në harmoni me njera tjetrën dhe me shoqërinë shqiptare .

Mund të themi se momentalisht marrëdhëniet ndërmjet komuniteteve fetare janë të shkëlqyera. Ato karakterizohen nga fryma e rrespektit dhe bashkëpunimit reciprok. Gjithsesi ka patur edhe raste ekstreme, të cilat janë kaluar me diplomaci, besim  dhe mirëkuptim. Këto raste janë absorbuar  nga opinioni i shoqërisë shqiptare, pa shkaktuar reagime dhe konflikte. Populli ynë ka qenë tolerant, madje edhe atëhere kur i është cënuar e drejta e tij, ka ditur të përballojë situatën me urtësi dhe maturi. Shumë të krishterë kanë gra myslimane dhe anasjelltas. Në këto martesa të përziera, fëmijët edukohen me të dy besimet. Një fakt për tu vlerësuar  është se prindërit nuk i pengojnë fëmijët të shkojnë në kishë apo xhami. Ata janë të lirë të zgjedhin fenë që u pëlqen. Këto familje festojnë edhe Pashkët edhe Bajramin. Shembullin më të mirë e ka dhënë mbreti, Zogu I, i cili si njeri i emancipuar dhe fisnik që ishte, pranoi kushtet e martesës me një princeshë katolike .

Para vitit 1967, mitropolia e Gjirokastrës ka pasur 120 enori dhe 50 manastire. Në këto kushte dhe zhvillime, papritur në janar të vitit 1967 organizata e rinisë së shkollës së mesme “Naim Frashëri” në qytetin e Durrësit shpalli nismën: “Të luftojmë deri në fund ideologjinë fetare, besëtytnitë dhe zakonet prapanike”.  Më 6 shkurt 1967 Enver Hoxha mbajti fjalimin me temë: “Revolucionarizimi i mëtejshëm i partisë dhe i pushtetit”. Menjëherë pas kësaj gazeta “Zëri i popullit” botoi artikullin: “Me shpatën e mprehtë të ideologjisë së partisë, kundër ideologjisë fetare, paragjykimeve, besëtytnive dhe zakoneve prapanike”.
Pas fjalimit programatik të Enver Hoxhës më 6 shkurt 1967 për ta zhveshur popullin nga besimi fetar dhe për të futur në mentalitet botëkuptimin marksist-leninist, filloi fushata për prishjen e kishave. Për shkatërrimin e kishave fillimisht u dërguan nxënësit e shkollave, më mbas dhe repartet ushtarake. Në këtë kohë, nën udhëheqjen e aktivistëve fanatikë të organizatave të rinisë dhe sipas udhëzimeve të komiteteve të partisë ata filluan vinin dorë mbi kishat.

Klerikët dhe besimtarët kujtuan se shkatërrimi i objekteve te kultit ishte me të vërtetë një nismë e organizatës së rinisë. Prandaj filluan të dërgonin letra tek Enver Hoxha, me anën e së cilave kërkonin ndalimin e fushatës shkatërruese. Ata shpresonin se udhëheqësi kryesor i Partisë së Punës do të ndërhynte me autoritetin e tij për të ndaluar barbarizmat që po bëheshin. Por kjo nuk ndodhi kurrë. Si pasojë e përndjekjes u sheshuan rreth 600 kisha ortodokse, ndërsa të tjerat u kthyen në ofiçina mekanike, magazina, stalla, salla kinemaje, vatra kulture apo klube. U shkatërruan me qindra ikona dhe afreske, u dogjën libra liturgjikë kishtarë, enët e shenjta u sekuestruan dhe u përvetësuan, veshjet e klerikëve u përdhosën. Pothuajse të gjitha manastiret u shkatërruan ose u kthyen në reparte ushtarake .

Në luginën e Drinos manastiret e Dragotit, Cepos, Pepelit, Vanistrës kanë shërbyer si reparte ushtarake. Në mënyrë të pashpjegueshme, manastiri i Dragotit vazhdon edhe sot e kësaj dite të shërbejë si pikë e grumbullimit të makinave të sekuestruara nga policia e shtetit . Fatkeqësisht disa pasuri kulturore dhe me vlera historike dhe shkencore akoma nuk meren nën mbrojtje si dhe të investohet në drejtim te rruajtjes dhe prezervimit të tyre.
 Ndërkohë që një numër i konsiderueshëm i  disa kishave  tipike u shkatërruan nga themelet,si; Kisha e Shën Nikollës në Paleokastër, kisha e Shën Athanasit në Mashkullorë, kisha e Fjetjes së Tërëshenjtës në Hundëkuq, Kisha e Shën Parashqevisë në Karjan, kisha e Shën Nikollës në Kakoz, kisha e Shën Parashqevisë në Dhoksat, kisha e Fjetjes së Tërëshenjtës në Këllëz, kisha e Fjetjes së Tërëshenjtës në Qestorat, kisha e Shën Minait në Tranoshishtë, kisha e Shën Nikollës në Stegopul, kisha e Shën Parashqevisë në Suhë, kisha e Trinisë së Shenjtë në Peshkëpinë e Poshtme, kisha e Taksiarkëve në Kakavi, kisha e Shën Athanasit në Dropull, kisha e Shën Nikollës në Haskovë, kisha e Fjetjes së Tërëshenjtës në Krioner të Dropullit, kisha e Shën Nikollës në Llongo të Dropullit etj .

Duhet të theksojmë gjithashtu faktin, që për nga vlerat artistike dhe arkitektonike që bartnin, shumë kisha ortodokse u shpallën Monument Kulture, prandaj i rezistuan kohës. Disa prej tyre janë: kisha e manastirit të Shën Qirjakut dhe Julitës, kisha e manastirit të Shën Mërisë në Goranxi, kisha e manastirit të Ungjillëzimit në Vanistër, kisha e profetit Ilia në Stegopul, kisha e manastirit të Shën Mërisë në Spile, Tranoshisht, kisha e Shën Kollit në Saraqinishtë, kisha e manastirit të profetit Ilia në Jorgucat, kisha e manastirit të Shën Triadhës në Pepel, kisha e Shën Mërisë së Drianos në Zervat, Kisha e Shën Mërisë në Zervat, kisha e Shën Mërisë në Labovën e Kryqit, kisha e Shën Mërisë në Pëshkëpinë e Sipërme, kisha e Shën Mërisë në Vllahogranxi, kisha e manastirit të Shpërfytyrimit në Mingul, kisha e Shën Mëhillit në Mingul, kisha e Shën Anës Panajotopula në Derviçian, kisha e Shën Mërisë në Derviçian, kisha e Shën e Premtes në Selckë, kisha e Shën Gjergjit në Nokovë, kisha e Shën Mëhillit në Gjirokastër, kisha e Shpërfytyrimit në Gjirokastër etj .

Gjatë viteve (1992-2016), me fondet e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë janë
kryer punime të plota restauruese në këto kisha: kisha e "Profetit Ilia" në Lekël, kisha e "Hyjlindëses" në Vrahogoranxi, kisha e "Kryeengjëjve" në Bodricë të Gjirokastrës, kisha e "Fjetjes së Hyjlindëses" në Zervat të Gjirokastrës, etj. Janë kryer ndërhyrje restauruese: kisha e "Kryeëngjëjve" në Gjirokastër, kisha e "Metamorfozës" në Gjirokastër, kisha e "Shën Athanasit" në Bularat, kisha e "Shën Nikollës" në Dhuvjan të Delvinës, kisha e manastirit të "Stegopulit" në Gjirokastër, kisha e "Shën Nikollës" në Erind të Gjirokastrës, kisha e "Kryeëngjëllit Mihal" në Mingul të Gjirokastrës, kisha e së "Tërëshenjtës" në Labovën e Zhapës, "Shën Dhimitri" në Tërbuq të Gjirokastrës, kisha e "Shën Athanasit" në Goranxi, manastiri i "Fjetjes së Hyjlindëses" në Goranxi, manastiri i "Fjetjes së Hyjlindëses" në Dhuvjan, manastiri i "Kryeëngjëjve" në Derviçian, etj .

Gjithashtu janë ndërtuar nga themelet shumë kisha, ndër të cilat ja vlen të përmendim kishën katedrale “Ngjallja e Krishtit” në Gjirokastër. Guri i themelit të kishës u vendos më 20 qershor të vitit 2010. Kisha e re katedrale është një qendër lutjeje, vëllazërimi dhe paqtimi social në qytetin e gurtë të Gjirokastrës. Bashkë me ndërtimin e kishës do të ndërhyet edhe në arkitekturën përreth saj, duke e kthyer në një mjedis të bukur që do ti shtohet qytetit. Katedralja e re ka mjaft elemente të hijshme arkitekturore, në një qytet që shquhet për arkitekturën e veçantë . Më 16 gusht 2009 çeli dyert kisha e re e apostullit Thoma dhe Shën Joan Theologut në Tepelenë. Kisha, e ndërtuar me gurë të gdhendur është në harmoni të plotë me qendrën e qytetit dhe me kështjellën historike .

Kishat “Monument Kulture” shpesh kanë rënë pre e vjedhjeve dhe e grabitjeve nga njerëz të papërgjegjshëm. Vjedhësit çmontojnë ose shkulin me dhunë dyert e bukura, pjesë nga amvoni, pjesë nga ikonostasi, pjesë nga fronet dhespotike, ikonat e montuara në ikonostasët e kishave monument kulture dhe ua shesin në tregun e zi matrapazëve ose koleksionistëve të veprave të artit. Goditjen e parë trashëgimia kulturore e Luginës së Drinos e mori në vitin 1990, atëhere kur u vodh kryqi i kishës së "Labovës së Kryqit". Gjatë viteve të diktaturës dhe ndalimit të fesë, janë bërë përpjekje që kryqi i kishës të dorëzohej në Arkivin e Shtetit. Gjithashtu, përpjekjet vijuan në vitin 1981, në kohën që u hap edhe Muzeu Historik Kombëtar në Tiranë. U  kërkua përsëri që Kryqi i Shenjtë të zinte vendin që i takonte nëpër stendat e tij, por banorët e Labovës së Kryqit përsëri nuk pranuan.
Ai kryq, i cili i kishte rezistuar peripecive të ndryshme gjatë shekujve, u vodh papritur nga dy persona nga fshati Peshkëpi. Ndonëse për këtë akt të shëmtuar u gjykuan dhe u dënuan nga drejtësia, ata asnjëherë nuk e treguan vendin ku e fshehen apo ndonjë të dhënë tjetër rreth  kryqit të shenjtë. Duhet të theksojmë se, në janar të vitit 2008 kisha e "Labovës së Kryqit" në mënyrë spektakolare, u grabit përsëri. Nga ikonostasi shekullor u shkulën 18 ikonat e pjesës së sipërme .

Situata e grabitjes së kishave është rënduar edhe më shumë që nga viti 2007. Ndërsa mbas vitit 2012 vihet re një degradim i përgjithshëm, në drejtim të gjithë monumenteve dhe jo vëm kishave. Nga të dhënat e reja  që kemi nga kjo krahinë por edhe më gjerë, fatkeqsisht janë vërejtur disa shembje të monumenteve të ndryshëm, si ura apo tavane kishash. Vlen këtu të përmendim se dhe vetë “Kalaja e Gjirokastrës” rrezikohet tashmë të pësojë rrëshkitje në pjesën e mureve mbajtës të saj. Me shkurtimin e organikës së personelit të kujdestarëve të kishave nga drejtoritë rajonale të “Monumenteve të Kulturës”, situata nuk ka premisa të përmirësohet. Mendoj se situata do ndjekur nga afër mbasi në Qarkun e Gjirokastrës gjenden rreth 170 monumente kulture të kategorisë së parë, si dhe 500 të kategorisë së dytë, shumica prej tyre janë kisha ose manastire ortodokse.

Gjatë viteve 2010-2011 janë bërë tri vjedhje në kishën e “Fjetjes së Hyjlindëses” në Zervat të Gjirokastrës ku janë grabitur krejt ikonat e ikonostasit, kryqi mbi ikonostas dhe polielei, i cili ka qenë i dekoruar me miniatura ikonash. Kishës së “Fjetjes së Hyjlindëses” në Zervat i është bërë një restaurim tërësor, ku përveç konstruksionit të kishës janë restauruar tërësisht veprat e artit. Pikërisht sapo ka përfunduar rikonstruksioni kisha është grabitur disa herë duke filluar nga dhjetori i vitit 2010 deri në shkurtin e vitit 2011 . Më dhjetor 2011 është grabitur për të gjashtën herë kisha e "Shën Thanasit" në Bularat të Dropullit të Sipërm. Nga ikonostasi 200 vjeçar janë shkulur 27 ikona me vlera historike dhe shpirtërore .

Gjendja aktuale e kishave të luginës së Drinos është e rënduar dhe rrënimi i vlerave kulturore është gjithnjë i pranishëm. Kishat e luginës së Drinos që kanë statusin "Monument Kulture" janë të pambrojtura dhe të rrezikuara si asnjëherë tjetër, sepse harresa është armiku më i madh për vlerat e trashëgimisë kulturore .
 
CONCLUSIONS




Archeological monuments of Drinos valley have attracted the attention of travelers and archeologists, whether Albanians or foreigners. Foreign travelers, such as Fransua Pouqueville, William Martin Leake, Henry Holland, Johan Georg von Hahn and Emile Isambert Even though their descriptions are superficial, they still present interest, being the predecessors that acknowledge us of archeological ruins of the Drino valley. In the first half of the 19th century, the valley of Drino was visited by L. M. Ugolini, whose records are somewhat more complete.

The first excavations in the ruins of the castle of Jerma, were carried out on the eve of the First World War in 1913, by the Greek archeologist Evanghelos, benefiting from the conquest of Gjirokastra by the Greek army. Evanghelos found evidence of burnt, that testified the destruction of the antique city by the army of the Roman council, Paul Emilus in the year 167 BC.

Evanghelos left only a short report, that is not accompanied by any relevant sketches or illustrations. More detailed records are attributed to the English archeologist Nicolas Hammond, who travelled across Epirus lands around 1930. Among others, Hammond describes the geographic location of Jerma castle, focusing on its surrounding walls and its towers. He has also carried out various studies on tumuli of Dropulli and on Epirus archeological centers. The Albanian archeologists S. Islami, H. Ceka, S. Anamali have carried out scientific expeditions in the valley of Drino. F. Prendi has carried out archeological excavations in the tumuli of upper Dropull, whereas Dh. Budina has discovered the tumulus of Çepuna and Kardhiq. Archeological excavations for the identification and detection of Antigonea were performed by Dhimosten Budina between 1966-1970. Their result came in the summer of 1969. Performing excavations in the ruins of a house, were discovered 14 bronze pieces, with the inscription “ΑΝΤΙΓΟΝΕΙΩΝ” “Antigoneon”.

In the theater of Sofratika, archaeological excavations started in 1970 by Apollon Baçe. After several years of interruption, they resumed archaeological excavations in Antigone in 2005, from an Albanian-Greek expedition led by Dhimitër Çondi and Kosta Zachos. In 2006, archaeologists Skënder Muçaj and Elio Hobdari carried out excavations on the Bank of River Melan, while in 2008, in Sofratica were excavated by archaeologists of the Institute of Archeology of the Academy of Sciences and those of the University of Macerata. Archaeological sites in the Drino valley have been discovered thanks to systematic research expeditions and random discoveries.

 The valley of Drino is rich in archaeological sites. The ruins and ancient walls of Selos in upper Dropull, the Bektashi tekke and masjid in Melan, the ruins and the ancient theater of Hadrianopolis in Sofratica of Lower Dopulli. Antigonea, the city of Pyrrhus of Epirus in Lunxheri, the castles of Gjirokastra, Labova of the Cross, Libohova, Paleokastra, Kardhiq, Zhulat, the ruins of the Lekl castle, near Tepelena, north of Drinos valley etc.

Archaeological excavations in the Drino valley show some types of settlements, which belong to prehistoric and historical periods: the Paleolithic and Mesolithic period, the Bronze and Iron Period, the Hellenistic period, the Roman period, the late antiquity period, the Middle Ages and Ottoman. The discovery of these settlements has completed the archaeological map of the Drinos valley.

The medieval history of Epirus due to the lack of documents is rather dark. The lack of documents to some extent covers the various chronicles that have been preserved in religious institutions, churches, monasteries, mosques, masjids, etc. The evaluation of the records of documents is an immediate task of scientists and  researchers. This is due to illuminate medieval darkness.

For ecclesiastical organization we have used data from the correspondence of time, as well as other source data. For our study we have used the resources given by Dropull's Chronicle as well as some of the Codexes of the Metropolitan of Gjirokastra, which are stored in the Central State Archive, in the Fund No. 139, the Codex of the Murtilla church of Delvina etc. Throughout the codexes we find the guilds' agreements and patriarchal letters dealing with administrative matters of the diocese, data on the construction of churches and monasteries, marriage and divorce permits, marriage contracts, wills, legal dispute solutions, acts of mediation, acts confirming repayment of debts, etc. In the codex, patriarchal writings are recorded, referring to metropolitan administrative matters, such as determining the jurisdiction of the bishops, as well as their pastoral encyclicals. In the metropolis codices there are recorded memorandums of choice, resignation and vows of the loyalty of the Metropolites.

Medieval documentary sources are scarce due to the historical circumstances that our country has passed through the centuries. Documentary sources are also epigraphic. Epigraphic material over time has come down. This has been influenced by frequent wars, foreign invasions, and so on. Of the above-mentioned factors, many important monuments have once and for all disappeared, together with the epigraphic material they carry. The carelessness of people who cared for churches was also affected by the damage to the epigraphic material. In many cases the inscriptions are covered with plaster or are lime-plastered. Also affected by poor building materials or painting of churches and many other factors. Church inscriptions provide information about the construction, reconstruction, painting or restoration of churches, about churches, painters, and church-building masters. They provide information about clerics and lay people, domestic or foreign, who have administered religious institutions at different times. Important information is also found in Pulica's book, who has published 175 inscriptions of the churches of the Metropolitan of Drinopoja.

We also used the data provided by the various Ottoman tribes that are stored in the Central State Archive. Through them we learn about appointments and dismissals of top officials of the local administration, military commands etc. Interestingly, out of 45 sultan decrees stored in the Central State Archive, 7 of them address the protection of the interests of Christians.

To have a clearer historical framework in our study we have made a chronological division according to historical periods. The Byzantine period, which begins in 330 with the imposition of freedom of belief by Constantine the Great and ends in 1453 with the collapse of Constantinople. The post-Byzantine period, which begins in 1453 and ends in the 18th century.
The first Paleochristian churches date back to IV century. Their construction is related to the spread of Christianity in the territory of today's Albania. In the first half of the 5th century buildings were scarce due to the barbarian invasions, while during the second half of the fifth century and the beginning of the 6th century, the early Christian churches had a wide spread. The Paleochristian churches were built not only in the early Episcopal centers, but also in the peasant villages. Archaeological findings have brought to light a large number of early Christian churches, from which it can be judged for the architectural development of that period.

In the typological aspect, the Paleochristian monuments of the IV-VI century are: the basilica and the one-man church. Basilicas were the most appropriate constructions to be cult buildings, because they could attract a considerable number of believers. The Paleochristian churches are built with simple walls and unpolished stones that are linked to each other with lime mortar, using a bunch of bricks. The early Christian builders have known the equilibrium laws of pillars and arcades. Starting from the chronological point of view, the Paleochristian churches are constructions of the second half of the 5th century and the first half of the 6th century.

A special occurrence is the laying of the floors of the Paleochristian churches with multicolored mosaics (polio). Most of the Paleochristian mosaics contain simple geometric motifs, both plant and animal. Only in two cases in Mesaplik and Antigone are presented anthropozoomorphic and anthropomorphic motifs. In plant motifs were used strawberries and branches of leafy grapes, which were the symbol of the divine eucharist. The mosaic paved environment adapts to the architecture of the Paleochristian church. In the Paleochristian period the mosaic reached a high level, while mural paintings were somewhat limited. Fragments of frescoes were found in Antigone and Paleokastra.

Mosaics used different inscriptions on the side of which we learned the name of the tutor, masters etc. In the Paleochristian churches of the Drinos valley, the inscriptions are encountered in Byzantine Greek and Latin. The inscriptions in Byzantine Greek appear in chronology from the "creation of the world", and the inscriptions in Latin from the "birth of Christ". In the inscriptions in Byzantine Greek years are written in the letters of the Greek alphabet, while in the inscriptions in Latin the years are given by Roman numerals.

The architectural sculpture of the Paleochristian churches is represented by the remains of columns, pillars, elements of the iconostasis from the wall, and so on. Through the capitals of the Paleochristian churches mainly Korinthic cosmopolitan styles were used, but the forms of early Byzantine architecture were also noted. In addition to the column capitals, there are capitals for the pillars. The iconostasis occupy an important place in the architectonic structure of the Paleochristian churches. They consisted of a series of columns. Over their chapels was a fancy lintel.

During the Paleochristian period, many churches were built in the Epirus Nova and Epirus Vetus regions. A considerable part of them are included within the borders of today's Albania. The number of Paleochristian churches across the country reaches 50 objects. Nearly 10 of them are in the Drinos valley. The Paleokristian church architecture of the Drinos valley is represented by Antigonea's compound, the Paleokristian church of Hadrianopoli, the Basilica of Gorica, the two churches in Paleokastra, and the basilica on the Bank of Melani. By typology, the Paleochristian churches differ from one another. In some churches of the Drinos valley we find many Paleochristian elements, such as capitals, frames, pilasters, etc. Paleochristian elements were found in the church of St. Mary in Vllahogoranxi, in the church of Saint Mary in the Upper Peshkepi, in the church of the "Birth of the Divine Mother" in Labova of the Cross.

The medieval architecture (X-XIIIth century) in the Drinos valley is represented by the church "Sleeping Divine Mother" in Upper Peshkepi, which belongs to the X century, from the church "Sleeping Divine Mother" in Upper Labovia, in the X-XI century, as well as from the church of Saint Mary in Zervat, which dates back to the XI-XII century. The distinctive feature of building churches of this time is that in most cases they are of the type with an inked cross, a dome with free support. These two churches have been studied by Evangelism and Versaqis, but their studies have been superficial because they have been done long ago. According to Aleksandër Meksit, the study of these two churches constitutes the beginning and ending of the changes that churches of this type have undergone.

The architectural types of church building of this period are: one-man churches and basilicas. These are architectural monuments of great historical value. In the XI-XII century, the type of dome-shaped cross-shaped churches was introduced. The churches of this period were built of stone, which was a circumstantial material. In those cases where aesthetic requirements have been high, construction workers have introduced other elements such as bricks or tile bricks. The combination of brick and tile bricks is mainly used near the door or in the apse, such as in the upper Peshkpia, Zervat, etc. With the technique of rock climbing, the church of Saint Mary in the Labove of the Cross was built, where the lower part is built of bricks placed vertically steep, while the upper parts only with bricks.

To realize the construction of the vaulted structures is used the stone prize. This is what we find in the church of Labova, in the Upper Peshkpi, etc. With regard to the aesthetic aspect, the medieval churches have some common features: creating endless space in the interior and creating picturesque on the exterior facade. The first is achieved through fragmentation and continuity of volumes from columns, windows, lighting, frescoes, mosaic, iconostasis, dome, that create a sense of privacy. Secondly, the scenic architecture on the exterior facade of churches has reached through the emphasis of the cupola over the drum and above all of the keramoplastic decoration and the treatment of the facade with nicely decorated brick, sculptured windows and scissors, frizes and frames.

Information on the construction, reconstruction, painting or restoration of churches, about painters and building masters is found in the ecclesiastical inscriptions. By deciphering the inscriptions, we find information about clergy and lay people, domestic or foreign, who have administered religious institutions at different times. There are graffiti that provide data on certain historical events or perpetuate an early tradition. We have graffiti that mention the name of the donor. Usually they are found in gifted objects, on gospel cover, on cross bases, pots or nods, on lips boxes etc. Graffiti is found on the sides of epitaphs or coverings covering the communion, arouund antimies, etc.

The post-Byzantine architecture belongs to the 16th-19th century. From this period, the largest number of churches in the Drinos valley were preserved. Although in the Ottoman conquest, in the first half of the 16th century many churches were built, which we have included in our study: the church of St Murt in Tranoshisht of Lunxhëri, which was rebuilt in 1617; St. Mary's Church in Vllahogoranxi, painted in 1622 by Onufr Cypriot; St. Nikolas church in Saraqinisht of Lunxhëri, which was built in 1625; the church of St Nikolas in Spile of Lunxhëri, which was built and painted in 1634; St. Anne's Church in Derviçan, which is supposed to be built in the 16th century.

In the 17th century, post-Byzantine churches were added in number. From  them we can  mention: Saint George Church in Nokovo of Lunxhëri, which was built in 1772; the church of Prophet Elijah in Nokovo of Lunxhëri, which was built in 1775; the Jesuit Life Church in Derviçan, believed to have been built in the 17th century; the church of St. Sebastian in Selce, built in 1755; the church of the Archangels in Gjirokastra, which was built in 1777; the church of St. Sotir in the "Old Bazaar" neighborhood of Gjirokastra, built in 1784; Saint Nikolas church in the Këllëz of Lunxhëri, which was built in 1786; the church of Saint Mary in the Këllëz of Lunxheri, dating back to 1796.

The Byzantine architecture reached its peak in the 18th century. During this century in the valley of Drino, the following churches were built: the church of the Archangels at Qestorat in Lunxhëri, built in 1817; the church of the Archangels in the Upper Peshkpi, which was supposed to be built in 1817; the Church of the Blessed Mother of God at Qestorat in Lunxhëri, which was built in 1862; the church of St. Nikolas in Selcke which belongs to the XVIII century; the church of St. Spiridon in Stegopul in Lunxhëri, which was built in 1871; the Devine Mother Church in Derviçan, which was built in 1870.

The churches of the Drinos valley are painted by famous iconographers. Onufri Cypriot has painted frescoes of St. Mary's Church in Vllahogoranxi. The wall paintings date back to 1622. The painting of the church, was helped by Alivizi Foka. The latter was from the crucifixion of Qefalonia and painted the church of St. Trinity in Tranoshisht as well as a considerable number of icons in the Lunxhri churches. The wall painting of the churches of the Drinos valley during the XVII-XVIII century is characterized by the features of the iconographic school of Athos. The principal representative of this school is Mihali from Linotopi. Two of his sons, Constantine and Nikola, worked in Mihali's ateliers. The latter, under the direction of their father Mihal in 1630, painted St. Nicholas church in Saraqinisht of Lunxhëri. In 1653, Constantine and Nikolla painted frescoes of the Prophet Elias church in Stegopul. Through the ecclesiastical inscriptions we learn that in 1754 Adhami from Theotokus painted the church of St. Trinity monastery in Pepel. We can not even mention the painters Joanin and Vasilin, who painted in the churches of Gjirokastra during 1758-1799.

Residential center churches have had a huge repertoire of types and variants. The churches used as slums are small in size and belong to simple variants. While large center churches are distinguished by their magnificent dimensions as well as by the rich architectural treatment. They are complete with narthexes, porches, and gynecomenes.

The beginnings of the architecture of Islamic worship objects date back to the 15th century. Over the years, during the XVI-XVII century the architecture of mosque construction reached its perfection. During that time we have the type of a small monumental mosque, which consisted of an arcade portico before the entrance, a thin polygonal minaret on the right side, as well as a prayer dome, crowned with a cupola. Typical example is the masjid Mosque.

The masonry of mosques is brick and carved stones. It is called "qargjir" and is similar to the Byzantine clausonage technique. In addition to the type of monumental mosque, during that period there were also built large halls with wooden roof, covered with tiles. They are preceded by an arcade portico before the entrance, as well as by a minaret on the right hand side. Inside, they are embellished with wood carvings and paintings minber and malfiles, especially the mihrab. Gjirokastra had its chief architecture, which approved the building permits of mosques through a certificate. Without the latter, the works for the construction or restoration of the mosque could not be started.

According to Evlia Çelebiu, there were eight mosques in Gjirokastra. The largest of them is Pajaziti Mosque. On the right side of Namasgjah is the mosque of Hizer agait, while below is the mosque of Haxhi Murat, which has a minaret of stone worked with great workmanship. Even the ceiling of this mosque has a rare artistic value. Near the mosque there is a lot of abundant water. The other mosque is that of masjid, whose yard is covered by a line of water. Near the new market is the mosque of Memi Pasha, which has a capacity of one hundred. The mosque has one minaret with beautifully carved and high artistic stonework. Palorto Mosque is very beautiful, while Vutoshi Mosque is an old building. Gjirokastra has three nursery schools and five Islamic primary schools. There are three masjids in the city. The most popular is the one headed by Avdullah Efendi. The Bazaar Mosque was built in 1757. At the time of Asim's father, in 1780 was built Zalli masjid. In Gjirokastra there are two other masjids, Shtuf's and the one of the father Zenelit in Hazmurat.

In the valley of Drino you can penetrate through the ravines and slopes of the mountains, ranging from the Tepelene Ravine, mountainpass of Çajup (north of the valley), mountainpass of Skërfic, mountainpass of Sopot and mountainpass of Muzina at the westside, Selcka ravine and Peshkpi ravine at the eastside, as well as Sotira ravine, mountainpass of Kakavi and Koshovic (south of the valley). As a matter of coincidence, every single pass or ravine entering the Drinos valley had a monastery next to it. For example: the Dragot monastery in Tepelena ravine, monastery of Hundkuq near mountainpass of Çajup, Cepo monastery entering the mountainpass of Kardhiq, Monastery of Saint Thanasi in Poliçan, Monastery of Spile in Tranoshisht of Lunxheri and Stegopul Monastery, on both sides of Selcka ravine, Melan and Peshkpi-Radat Monastery, near Peshkëpi mountain pass, Pepel Monastery and Drian's Monastery on Zervat, Koshovica Monastery, Kakavi-Koshovic-Sotir Passage at upper Dropull, the monastery of Jergucat, Vanestrian Monastery, the archangels monastery in Dervician, the Dhuvjan Monastery and the Ravenna Monastery, close to Muzina and Sopot mountain pass. All of the above mentioned are the only possibility of crossing through Mali (Mountain) i Gjerë and the Drinos valley towards the Delvina basin.

Drinos Valley is one of the richest areas of monasteries, which constitute a valuable treasure of our cultural heritage. The post-Byzantine architecture dates back to the 16th-19th centuries. From this period, the largest number of monasteries in the Drinos Valley have been rescued. Of them, to the XVI century belong: Drian's monastery in Zervat, which was built in 1569; Kodra monastery, built by the Dragot villagers in 1579; the Qirjak and Juliet monastery in Dhuvjan, dating back to 1588; the monastery of Spile in Saraqinisht, which was built in the 16th century with the contribution of Saraqinisht's ards; Ravenna Monastery in Goranxi, built in 1600 by the Christopher Monastery; Monastery of Saint Sotir in Lunxheri, built in 1666; the monastery of St. Mary in Koshovica, dating back to 1669 and so on.

In the 17th-18th century the monastery buildings were more numberous. Of them we are mentioning: the monastery of St. Trinity in Pepel, which was built in 1750; Cepo Monastery in Kardhiq, which was rebuilt in 1799; the Evangelization Monastery in Vanistër, which was built in 1852 at the expense of Mihal Dhimitri from Gjirokastra; the Tërbuq Monastery, which was built in 1864; the Archangel Monastery in Derviçan, which was built in 1869 and so on.

The churches of the Drino valley monasteries are mainly of dome shaped cross type, but the use of other types is not excluded. The churches are triapsidal, this form elaborated the monasteries of Mount Athos for the functional requirements associated with celebration of the liturgy. The full planimetric and spatial formulation of the three-dimensional churches was made of dome shaped cross type, as well as in centralized variants. In the churches of other variants we find triapsidal planimetric compositions. In this case, we can mention the church in Jorgucat, which is one-sided with the archway.

The monasteries have been major spiritual centers of social character. Throughout the monasteries there were wise and cultured people. As centers of Christian worship, the spread of Byzantine culture during Ottoman rule, the monasteries have played a major social role for the local population. In some monasteries there were health centers and orphanages. Across the monasteries is the art of icon painting and Byzantine music. Many pilgrims from the surrounding villages participated in the fairs of the monasteries. Fairs, besides the spiritual role of pilgrimage, were also frequented by merchants who used to sell their goods. In fairs, the population was dressed in folk costumes, exposing the traditions and folklore of the area. Throughout the monastery there was the arkondari, where pilgrims were expected. The archondarites are usually built near the monastery gate and rooms with chimneys and round tables for pilgrims. Monasteries of the Drino Valley, though pearls of civilization and Orthodox Christianity for the historical and spiritual values they carry, have still been forgotten.

Relationships between religious communities in the Drino Valley have historically been friendly and tolerant. The Albanian society is completely secular and boasts of the excellent interfaith relations that exist in the country. In a pluralistic society it is natural to clash the beliefs of various religious beliefs, even in interreligious dialogue no one should deny his beliefs. Understanding and respect means accepting the other's right to believe. There are no serious problems in interreligious dialogue in Albania. Religious communities live in harmony with one another and with Albanian society.

We can say that relations between religious communities are excellent. They are characterized by the spirit of mutual cooperation. However, there were also extreme cases, which were passed with diplomacy and understanding. These cases are perceived by the Albanian public without causing reactions and conflicts. Our people have been tolerant, even when the right was violated, was able to withstand the situation with wisdom and prudence. Many Christians have Muslim women and vice versa. In these mixed marriages, children are educated with both beliefs. Parents do not prevent children from going to church or mosque. They are free to choose the religion they like. These families also celebrate Easter and Bajram. The best example is given by King Zog I, who as an emancipated and noble man who was, accepted the terms of marriage with a Catholic princess.

Prior to 1967, the Gjirokastra Metropolis had 120 parishes and 50 monasteries. In January 1967, the youth organization of "Naim Frashëri" secondary school in Durres declared the initiative: "To fight to the end religious ideology, beliefs and bureaucratic habits", and on February 6, 1967, Enver Hoxha delivered a speech on the topic: "Further Party and Power Revolutionization". Shortly thereafter, the newspaper "The Voice of the People" published the article: "With the sharp sword of party ideology, against religious ideology, prejudices, beliefs and antiqueted mores." After the programmatic speech of Enver Hoxha on February 6, 1967, to bare the people from religious faith and to introduce the Marxist-Leninist worldview, church-demolition campaigns began. School students and military units were sent to destroy the churches. Under the leadership of the fanatical activists of youth organizations and according to the instructions of party committees they began to ruin the churches.

Clerics and believers remembered that the destruction of cult objects was indeed an initiative of the youth organization, so they began sending letters to Enver Hoxha, for which they sought to ban the devastating campaign. They hoped that the main party leader would interfere with his authority to stop the barbarism being made. As a consequence of the persecution, about 600 Orthodox churches were destroyed, while others were turned into mechanical shops, storerooms, stalls, movie theaters, cultural centers or clubs. Hundreds of icons and frescoes were destroyed, liturgical church books were burned, sacred objects seized and appropriated, clerical dresses were defiled. Almost all the monasteries were destroyed or returned to military wards.

In the Drino valley the Dragot, Cepos, Pepel, and Vanistras monasteries served as military wards, and even the Dragot Monastery continues to this day to serve as a collection point for seized cars by the state police. While a considerable number of churches were destroyed from the foundations: the Church of St. Nicholas in Paleokastra, the St. Athanasius Church in Mashkullorë, the sleeping of all Saints Church in Hundkuq, St. Parashqevi church in Karjan, the Church of St. Nicholas in Kakoz, St. Parashqevi church in Dhoksat, the sleeping of all Saints Church in Këllëz, the sleeping of all Saints Church in Qestorat, the Church of Saint Mina in Tranoshishte, St. Nicholas Church in Stegopul, the church of St. Parashqevia in Suha, the church of the Holy Trinity in Lower Peshkpi, the church of Taksiark in Kakavi, the St. Athanasius Church in Dropull, St. Nicholas Church in Haskov, the sleeping of all Saints Church in Krioner of Dropull, St. Nicholas Church in Llongo of Dropull etc.

It should be emphasized that the artistic and architectural values carried by many Orthodox churches were declared a Cultural Monument, and therefore resisted the time. Some of them are: The church of the monastery of Saint Cyrus and Juliet, the church of St. Mary's Monastery in Goranxi, the church of the Evangelization Monastery in Vanisters, the Prophet Elias church in Stegopul, the church of the monastery of Saint Mary in Spile, Tranoshisht, the church of St. Koll in Saraqinishtë, the church of the monastery of the prophet Ilia in Jorgucat, the church of St. Trinity Monastery in Pepel, the church of Saint Mary of Drian in Zervat, the Church of St. Mary in Zervat, the church of Saint Mary in Labove of the Cross, the church of St. Mary in Upper Peshkëpi, the church of Saint Mary in Vllahogranxi, the Church of the Transfiguration Monastery in Mingul, St. Michael's Church in Mingul, Saint Ann Panajotopula Church in Derviçan, the church of St. Mary in Derviçan, the church of St. Friday in Selča, the church of St. George in Nokovo, the church of St. Mëhilli in Gjirokastra, the church of Transfiguration in Gjirokastra etc.

During the years (1992-2016) with the funds of the Orthodox Autocephalous Church of Albania, complete restoration works were carried out in these churches: the "Prophet Ilia" church in Lekël, the "Goddess" church in Vrahogoranxi, the church of the "Archangels" Bodri of Gjirokastra, the church of "Sleeping Goddess" in Gjirokastra Zervat, etc. Restoration interventions were carried out in: the church of "The archangels" in Gjirokastra, the church of "Metamorphosis" in Gjirokastra, the church of "St. Athanasius" in Bularat, the church of "St. Nicholas" in Dhuvjan of Delvina, the monastery of "Stegopul" Gjirokastra, the church of "St. Nicholas" in Erind of Gjirokastra, the church of "The Archangel Mihal" in Mingul of Gjirokastra, the church of "All Holy" in Labovo of Zhape, "Shën Dhimitri" in Tërbuq of Gjirokastra, Athanasians "in Goranxi, monastery of "Sleeping Goddess" in Dhuvjan, monastery of "archangels" in Derviçan, etc.

Also many churches have been built from the foundation, among which is worth mentioning the church of the Christ Resurrection in Gjirokastra. The foundation stone of the church was set on June 20, 2010. The new cathedral church will be a center of prayer, brotherhood and social peace in the stone city of Gjirokastra. Along with the construction of the church, it will also intervene in the architecture around it, turning it into a beautiful environment that will be added to the city. The new cathedral has many elements of architectural silhouette, in a city that is famous for its unique architecture. On August 16, 2009, the new church of the Apostle Thoma and St. Joan Theologus opened in Tepelena. The church built with carved stones is in perfect harmony with the city center and the historic castle.

Cultural monument churches have often fallen prey to burglaries and robberies by irresponsible people. The thieves dismantle or brush violently the beautiful doors, parts of the amvone, portions of the iconostasis, portions of the despotic throne, icons mounted in the iconostasis of churches and cultural monuments and sell them to the black market for art collectors or collectors.
 The first blow, the cultural heritage of the Drino Valley, was taken in 1990, when the cross of the church of "Labova of the cross" was stolen. During the years of dictatorship, efforts have been made to bring the church's cross to the Archieve of the State. Also, efforts continued in 1981, at the time the National Historical Museum was opened in Tirana, it was requested that the Holy Cross occupy its place in its booths, but the inhabitants of the Labova Cross did not accept.
 The cross that had resisted various vicissitudes over the centuries was stolen by two people from the village of Peshkëpi. Although for this ugly act they were judged and condemned by righteousness, they did not show the place where they sent the sacred cross.
Also, it is important to mention that, in January 2008, the "Labova of the cross" church was again abducted. Unfortunately from the centuries-old iconostasis, the 18 icons of the upper part, were pulled out.

The situation of church robberies has been aggravated even more since 2007, with the shrinking of staff members of Church Guardians from the Regional Directorates of Cultural Monuments. In the Gjirokastra Region there are about 170 cultural monuments of the first category and nearly 500 of the second category, most of them are orthodox churches and monasteries.

During the years 2010-2011 there have been three thefts in the church of "Sleeping Goddess" in Gjirokastra Zervat where all icons of iconostasis, cross on iconostasis and polyhedral have been stolen, which has been decorated with miniature icons. The Church of the "Sleeping Goddess" in Zervat has been made a complete restoration, in which, apart from the church structure, works of art have been completely restored. Just as the reconstruction has just finished, the church has been robbed several times starting from December 2010 until February 2011. In December 2011, the "St. Thanas" church in Bularat of Upper Dropull was robbed for the sixth time. From the iconic 200-year iconostasis, 27 icons of historical and spiritual values have been pulled out.

The current state of the churches in the Drinos valley is heavy and the collapse of cultural values is always present. The churches of the Drinos Valley, which have the status of “Cultural Monument”, are unprotected and endangered as ever, because forgetting is the greatest enemy for the values of cultural heritage.

 
FJALORTH




Absida. Quhet ndryshe kungë, dhe përfaqëson sipërfaqen gjysëmkëndore prapa hierores së kishës.

Afreske. Quhen pikturat murale, të cilat pikturohen direkt mbi suva të njomë. Në këtë rast ikonografi duhej të zotëronte edhe zanatin e muratorit. Ai suvatonte një pjesë të murit dhe menjëherë fillonte pikturën murale sipas skenave biblike. Kjo teknikë kërkon përvojë të madhe dhe shumë siguri nga ana e ikonografit, sepse nëse thahej suvaja, nuk mund të bëheshin korrigjime. Nga afresket më të vjetra mund të përmendim ato të shekullit XII në Kishën e Shën Stefanit në Dhërmi, ku paraqiten Shën Dhimitri dhe Shën Stefani. Gjithashtu në Kishën e Rubikut paraqiten apostujt duke u kunguar. Afreske të shekullit XIV kanë shpëtuar në kishën e Shën Marisë në Maligrad, në Kishën Shën Maria Vllaherna në Berat, në atë të Shën Thanasit po në Berat etj.

Ajodhimë. Quhet pjesa lindore e kishës, ku është Tryeza e Shenjtë, mbi të cilën priftërinjtë celebrojnë Liturgjinë Hyjnore. Ajodhima konsiderohet vend i shenjtë dhe nuk lejohet futja e grave në të. Në Ajodhimë mund të hyjnë vetëm priftërinjtë, kishtari, psalti, predikuesi dhe anagnosti, pra ata që kryejnë liturgjinë në kishë. Ajodhima ndahet me pjesën tjetër të kishës me anën e ikonastasit.

Analipsi. Krishti u shfaq në kohë dhe në vende të ndryshme te dishepujt e tij, duke i siguruar ata që ishte me të vërtetë i gjallë. Ditën e dyzetë pas Pashkës Jezusi u ngjit në qiell për të qëndruar në të djathtë të Perëndisë. Periudha prej dyzetë ditësh përdoret shumë herë në Shkrimin e Shenjtë. Ngjitja e Krishtit në qiell është plotësimi i misionit të Tij. Analipsi është kthimi tek Ati, që e dërgoi në botë për të kryer veprën, që i pati caktuar. Dishepujt morën premtimin se do t’u dërgonte Shpirtin e Shenjtë, duke i aftësuar që të bëheshin dëshmuesit e Tij deri në skajet e fundit të dheut.

Antimisi. Përbëhet prej basme katërkëndëshe dhe pëdoret për celebrimin e liturgjisë hyjnore, në vendet jashtë kishe si për shembull, në kampingje, spitale, ose në ato kisha të cilat nuk janë shenjtëruar. Në këto raste Antimisi zëvendëson Tryezën e Shenjtë. Mbi antimisin ikonizohen katër ungjillorët, skena e kryqëzimit të Krishtit etj. Zakonisht në katër cepat e antimisit vendosen copëza lipsane shenjtorësh.

Apokalipsi. Ka kuptimin e fundit dhe të mbarimit të botës. Apokalipsi është libri i fundit i Shkrimit të Shenjtë, i shkruar nga Joan Ungjillori.

Arkimandrit. I përkon  një ofiqi të  lartë, të cilin e mbajnë igumenët e manastireve.

Artofori. Shërben për të ruajtur kungatën hyjnore, e cila përdoret për nevoja urgjente të besimtarëve, si për shembull në rast sëmundjeje, vdekjeje etj. Kemi dy lloj artoforësh: 1-I palëvizshëm, i cili gjendet mbi tryezën e shenjtë. 2-I lëvizshëm, i cili përdoret për dhënien e kungatës në spitale, shtëpi etj. Përgatitja e kungatës për në artofor bëhet një herë në vit gjatë liturgjisë hyjnore të së Enjtes së Madhe.

Asketët. Bënin një jetë shumë të thjeshtë. Pjesën më të madhe të kohës ua kushtonin shërbesave dhe lutjeve. Detyra e parë e një asketi është të luturit dhe pikërisht duke u lutur, ai shpreson t’u shërbejë të tjerëve. Shpellat e asketëve gjenden në shpate malesh ose nëpër shkëmbinj të thepisur, gjë që e bën të vështirë ngjitjen në to.

Aureolë. Kurorë prej ari, e cila pikturohet mbi kokat e shenjtorëve.

Autoqefal. E ka kuptimin “kokë më vete”. Pra me termin kishë autoqefale kuptojmë një kishë, e cila nuk ka vartësi prej të tjerëve.

Bazilikë. Ose basilica lidhet me Mbretërinë e Krishtit. Vendi ku adhurohet Krishti u quajt nga e gjithë bota kristiane bazilikë. Në vitin 326, perandoresha Helena ndërmori një udhëtim në Palestinë, gjatë të cilit zbuloi në sajë të një zbulese hyjnore, Kryqin e nderuar të Zotit. Kostandini urdhëroi që në atë vend të ngrihej një bazilikë madhështore kushtuar Ngjalljes, e cila u përurua në vitin 335 me rastin e 30-vjetorit të mbretërimit të tij. Perandoresha Helena vizitoi edhe vende të tjera të shenjta dhe ndërtoi bazilika në Betlehem, në Malin e Ullinjve etj. Bazilika madhështore u ngritën në Kostandinopojë: 1-Kisha e Shën Sofisë, e cila u ndërtua me dy faza në kohën e Kostandinit dhe të Theodhosit II rreth viteve 415 dhe më vonë në shekullin VI, nga perandori Justinian. 2-Kisha e Shën Irinit, e cila u dogj në vitin 532 dhe u rindërtua nga Justiniani. 3-Kisha e Apostujve të Shenjtë, u ndërtua nga Kostandini për t’u përdorur për varret e perandorëve bizantinë.                Në Romë kanë shpëtuar mbi 100 bazilika paleokristiane, nga të cilat mund të veçonim: 1-Bazilika e Shën Pjetrit në Vatikan, e cila u ndërtua nga Kostandini i Madh. Në hieroren e kësaj kishe gjendet varri i Apostull Pjetrit. 2-Kisha e Shën Joanit në Laterano, që u ndërtua në vitet e mbretërimit të perandorit Kostandin. 3-Kisha Santa Maria Magiore me mozaikët e saj të famshëm etj.

Besim. Me termin besim kuptojmë pranimin e dogmave dhe të ritit të një feje të caktuar. Besimi shoqërohet me bindjen te kulti i adhurimit të Perëndisë. Besimi ortodoks mbështetet në mësimdhënien e drejtë kristiane, ashtu siç e predikoi Krishti e më pas apostujt, si e pranuan etërit e sinodet ekumenike.

Besimtari. është njeriu fetar, i cili zbaton me përpikmëri ritin liturgjik.

Celebrim. Ka kuptimin e kryerjes së një shërbese fetare, për shembull: Celebrimi i Liturgjisë hyjnore. Celebrimi i Pagëzimit etj.

Darka Mistike. Quhet e tillë, sepse Shpëtimtari ynë, Jisu Krishti (sipas Biblës), u ofroi nxënësve Misterin e Falenderimit Hyjnor, duke i këshilluar, që ata dhe pasuesit e tyre ta kryenin atë në kujtim të Tij.

Dekalogu. Bëhet fjalë për Dekalogun, që Perëndia ia dha Moisiut në malin Sina gjatë muajit të tretë të eksodit të izraelitëve prej Egjiptit. Dekalogu i Moisiut përmban dhjetë porosi, të cilat mund t’i ndajmë në dy kategori: Katër porositë e para i referohen Perëndisë ndërsa porositë e tjera i referohen dashurisë për të afërmin. Dekalogu ishte ligji i parë i shkruar i Perëndisë që rregullonte jetën fetare, shoqërore dhe morale të hebrenjve.

Demonët. Janë frymë të këqija që kundërshtojnë veprën e Perëndisë. Sipas mësimeve kristiane demonët janë engjëjt e rënë dhe të pothuaj gjithpushtetshëm, por Jisu Krishti ka pushtet t’i mposhtë demonët.
Denari . Ishte një lloj monedhe argjendi romake, që kishte vlerën e një dite pune për një argat.

Diptikët. Janë libra tek të cilët shënohen emrat e episkopëve dhe të priftërinjve, të një kishe.

Disku i Shenjtë. Simbolizon grazhdin, në të cilin lindi Krishti. Mbi të vendoset Qengji.

Dogma. Dogmat janë themelet kryesore të mësimeve fetare. Dogmat e krishtera sipas liturgjisë fetare, janë të vërtetat e besimit, të cilat bazohen në Shkrimin e Shenjtë dhe janë dekretuar nëpër sinodet ekumenike.

Dhjak. Ishte një titull, i cili u jepej atyre që kujdeseshin për të varfërit dhe të sëmurët. Gjithashtu dhjakon është grada e parë e dorëzimit. Që dikush të hirotoniset dhjakon duhet të jetë në moshën 24-vjeçare. Dhjakonët kanë për detyrë të ndihmojnë episkopët dhe priftërinjtë, kur kryhen Misteret dhe shërbesat e tjera të shenjta.

Dhoksologjia, është pjesë e liturgjisë me përmbajtje lavdëruese. Është dy llojesh : Dhoksologjia e Vogël, “Lavdi Atit dhe Birit edhe Shpirtit të Shenjtë, tani e përherë e në jetët e jetëve. Amin”. Po ashtu edhe Dhoksologjia e Madhe, e cila psalltet në përfundim të Mëngjesores dhe në fillimin e Liturgjisë Hyjnore. Me anën e dhoksologjisë himnojmë Perëndinë Atë, i cili nga dashuria na dërgoi Birin e Tij, të vetëmlindur për të na shpëtuar nga mëkatet. Pasi e kreu këtë vepër dashurie, ai rri më të djathtën e Atit dhe ka të nëjtën lavdi me Shpirtin e Shenjtë.

Dhrahmia, ishte një lloj monedhe greke prej argjendi, e barabartë me vlerën e një denari.

Engjëjt, janë qenie frymore me superfuqi, që i shërbejnë Perëndisë. Ata janë lajmëtarët e Perëndisë (Gjeneza 28, 12). Perëndia i dërgon engjëjt për t’u ardhur në ndihmë atyre që janë trashëgimtarë të shpëtimit të fundit (Hebrejve 1, 14). Nuk dimë sa janë me saktësi. Shkrimi i Shenjtë bën fjalë për mijëra e miliona. Janë të panumërt dhe janë krijuar para materies dhe botës së dukshme. Këtë përfundim nxjerrim duke lexuar pasazhin e Jobit 38, 7: “… Kur lindën yjet më lavdëruan me zë të madh të gjithë engjëjt e mij”. Janë të ndarë në nëntë legjione engjëllore me: 1- Engjëj - Kryeengjëj – Fuqi 2- Fillimet - Pushtetet - Fronet. 3- Kryesimet - Keruvimet - Serafimet. Prania e tyre është mjaft e shpeshtë. Nuk mungojnë nëpër ngjarjet e mëdha të mishërimit dhe në përgjithësi të planeve të Perëndisë për shpëtimin e njeriut. Çdo njeriu i korrespondon një engjëll. Në Dhiatën e Re engjëjt janë lajmëtarë të Perëndisë (Luka 1, 26-38; Mateu 18, 10)

Enoria, përmbledh gjithë kristianët e një zone me kufinj të përcaktuar. Qendra e enorisë është kisha, në të cilën grumbullohen besimtarët gjatë liturgjive hyjnore, pagëzimeve, kurorëzimeve, shërbesave të varrimit etj.

Eksodi, është një prej librave të Biblës dhe flet për daljen e hebrenjve nga skllavëria e Egjiptit. Ky libër u shkrua prej Moisiut.

Ekumenik. Për shembull sinod ekumenik. Vendi dhe koha  ku mblidhen gjithë peshkopët për të diskutuar një çështje dogmatike.

Eksarku, është klerik i dërguar për të parë mbarëvajtjen e një kishe tjetër. Gjithashtu me Eksark kuptojmë mëkëmbësin e Patrikut.

Episkop. Apostujt në fillim hirotonisën (bekuan) episkopët, të cilët morën dhe trashëguan të gjitha të drejtat dhe pushtetet që kishin apostujt. Gjëja më e veçantë që kanë episkopët është hirotonisja e klerikëve. Ata gjithashtu kanë të drejtë t’i kryejnë të gjitha misteret e Shenjta, të përhapin fjalën e Perëndisë, si edhe të qeverisin shpirtrat e grigjës së tyre.

Epitaf, në greqishten bizantine do të thotë "Përmbi varr" ose siç mund të thuhet ndryshe në gjuhën shqipe, "Mbulesë varri". Në të paraqitet Krishti i shtrirë në varr. Epitafi përdoret në shërbesën e së Premtes së Madhe, ku sipas traditës nxirret përreth kishës në përkujtim të varrimit të Krishtit. Gjatë kësaj shërbese psallten vajtimet "Ti o Krisht o jetë, Ti u vure në varr…".

Epitropi, është administrator që merret me mbarëvajtjen e një kishe ortodokse. Epitropi kryeson epitropinë.

Epitropia, përbëhet prej disa besimtarësh të zgjedhur për administrimin e të ardhurave të kishës.

Eremitët, bënin një jetë shumë të thjeshtë. Pjesën më të madhe të kohës ua kushtonin shërbesave dhe lutjeve. Detyra e parë e një eremiti është të luturit dhe pikërisht duke u lutur, ai shpreson t’u shërbejë të tjerëve. Shpellat e eremitëve gjenden në shpate malesh ose nëpër shkëmbinj të thepisur, gjë që e bën të vështirë ngjitjen në to. Në Shqipëri janë rreth 13 të tilla, të cilat i kanë rezistuar kohës. Pozicioni i tyre gjeografik ka bërë që të mbeten të padëmtuara. Eremitët që kanë jetuar nëpër shpella, i kanë zbukuruar me afreske dhe ikona, që përbëjnë kryevepra të artit kristian. Këto shpella përbëhen nga paraklisi, ku eremiti lutej vazhdimisht dhe nga vendi i banimit, zakonisht një kthinë me përmasa të vogla.

Feja, është rregulli dhe përpjekja e njeriut për t’u afruar me Perëndinë. Në Dhiatën e Vjetër dashuria e Abrahamit për fenë e tij është më e madhe se ajo që ka për të birin Isakun, të cilin do ta sakrifikonte për Perëndinë. Abrahami është prototipi për ata që besojnë. Në Dhiatën e Re Krishti, me pagëzimin e tij hodhi themelet e fesë së krishtere. Apostujt qenë të parët që besuan te feja që predikonte Krishti. Gjatë viteve të aktivitetit publik të Krishtit, apostujt e ndoqën kudo, ndonëse u lëkundën në momentet kritike të vuajtjeve dhe të vdekjes së Mesias. Por feja e tyre u ringjall me ringjalljen e Krishtit dhe u përforcua me ardhjen e Shpirtit të Shenjtë.

Grigjë. Me fjalën grigjë kuptojmë tërësinë e besimtarëve, të cilët udhëhiqen brej bariut të tyre.

Gjetsemani, do të thotë mulli vaji. Gjetsemania gjendej në këmbë të Malit të Ullinjve. Gjithashtu ishte vendi i preferuar prej Krishtit për t’u lutur (Luka 22, 39).

Hirotonia, ose bekimi, është misteri gjatë të cilit, si rezultat i vendosjes së duarve të episkopit në kokën e personit që do të hirotoniset, transmetohet te ky i fundit hiri i Shpirtit të Shenjtë, duke i dhënë kështu të drejtën për të kryer misteret e shenjta, si edhe të kujdeset për kishën dhe të krishterët. Zoti kishte pas vetes shumë nxënës e pasues, si burra ashtu edhe gra, por të drejtën e një pushteti të veçantë ua dha vetëm dymbëdhjetë apostujve. Të zgjedhurit e Perëndisë u përhapën në të gjitha kombet, me qëllim që të predikonin Ungjillin, të kryenin misteret e shenjta, të emëronin drejtues kishtarë në kishat që ata kishin themeluar. Hirotonisje quhet ofiqi më i lartë dhe më i veçantë që Zoti u dha apostujve të cilët më pas ata ia trasmetuan të krishterëve të zgjedhur. Të hirotonisurit quhen klerikë, sepse u zgjodhën për t’i shërbyer kishës. Gradat e priftërisë janë tri: a) e episkopit, b) e priftit, c) e dhjakonit. Hirotonisjen e priftit dhe të dhjakonit, e kryen vetëm një episkop, ndërsa në hirotonisjen e episkopit duhet të marrin pjesë të paktën dy episkopë. Sipas traditës, episkopi nuk martohet, ndërsa prifti dhe dhjakoni mund të martohen vetëm përpara misterit të hirotonisjes.

Himni Akathist, quhet shërbesa kushtuar Hyjlindëses. Përbëhet nga 24 tropare ku në përfundim psallim “Gëzohu o Nuse e panusëruar” dhe “Aliluja”. Në vitin 626 Hyjlindësja pati shpëtuar qytetin prej sulmeve të persëve dhe avarëve. Prandaj banorët e Kostandinopojës, u grumbulluan në kishën e Shën Marisë në Vllahernë, ku në shenjë mirënjohjeje e shpresëtarie psalën pa u ulur (Akathist) himnin falenderues të Hyjlindëses që u bë atë natë. “Përlufteshës Gjenerale, këngët mundëse..”. Ky himn, së bashku me disa tropare të tjera, si dhe të gjithë përshëndetjet e Hyjlindëses që ishin bërë deri më atë kohë u quajtën “Himni Akathist” (sepse u psal në këmbë). Ky himn këndohet në të pesë të premtet e Kreshmëve të Mëdha.

Himni Kerubik,  quhen psalltet gjatë Hyrjes së Madhe. Ky himn e ka origjinën prej vegimit apokaliptik të profetit Isaia (6, 3).

Hyjlindëse. Në Sinodin III ekumenik të vitit 431 Shën Marisë iu dha titulli "Hyjlindëse", ndërsa në Sinodin V Ekumenik të vitit 553 u quajt "Virgjëreshë e Shenjtë". Në liturgjinë hyjnore psalim: - Ti meriton me të vërtetë, të të lumërojmë ty Hyjlindëse, gjithmonë të lumurën dhe të përmbikulluarën dhe Mëmën e Perëndisë tonë. Më të nderuarën se keruvimet dhe më të lavdëruarën pa krahasim se serafimet, që pa u cënuar linde fjalën Perëndi, me të vërtetë Hyjlindësen, ty të madhërojmë.

Hyjinspirimi, është energjia e Shpirtit të Shenjtë që drejtonte shkruesit e Shkrimit të Shenjtë me qëllim që ta shkruanin pa gabime Apokalipsin Hyjnor.

Hyrtorja, është një himn i shkurtër që psaltet gjatë Hyrjes së Vogël. Gjatë të dielave themi: “Shpëtona o i biri i Perëndisë, që u ngjalle së vdekurish, ne që të këndojmë aliluja”. Hyrtorja ndryshon gjatë të kremteve.

Igumeni, është një figurë tipike e monakizmit ortodoks. Ky është një murg, cilësitë e veçanta spirituale të tij, forca e logjikës dhe e gjykimit, si edhe mënçuria që e karakterizon, e bëjnë që atë ta pranojnë të gjithë murgjit e tjerë si udhëheqësin e tyre. Igumeni i parë dhe më i famshëm, ka qenë Andoni i Egjiptit.

Ikonë, vjen nga fjala greke εικονίζω që do të thotë figuroj. Ikonat pikturohen mbi dërrasë dhe më pas vendosen në ikonostas sipas një renditjeje të caktuar. Arti bizantin i pikturimit të ikonave u nënshtrohej rreptësisht kanoneve të kishës. Ikona të lëvizshme quhen ato që paraqesin skena nga Bibla ose portrete shenjtorësh dhe pikturohen në dru qiparisi ose pishe. Në vitet e persekutimeve të kishës, ikonat ishin të pakta dhe u mbajtën në fshehtësi nëpër shtëpitë dhe katakombet e të krishterëve. Por në kohën e Kostandinit të Madh, kur krishterimi u shpall si fe e lirë, ikonat u shtuan dhe zbukuruan muret e shtëpive dhe të kishave. Kisha kurdoherë  na ka mësuar se ikonat duhet vetëm të nderohen, d.m.th. ndaj tyre të krishterët duhet të tregojnë nderim të thellë, por jo të adhurohen, sepse adhurimi i takon vetëm Perëndisë. Ky nderim i kushtohet personit që përfaqëson ikona dhe jo imazhit dhe materialit nga i cili është bërë ikona.

Ikonograf, është ai që pikturon ikonat. Ikonografit nuk i lejohej të ndryshonte përmbajtjen dhe rregullat që përcaktonin kanonet e shenjta dhe tradita e kishës. Fytyrat e shenjtorëve që paraqiten nëpër ikona shprehin asketizëm dhe përulësi. Shenjtorët kanë qenë njerëz që kreshmonin, luteshin dhe bënin jetë të pastër, duke iu përkushtuar Perëndisë.

Ikonografia, është arti i pikturimit të afreskeve dhe të ikonave të lëvizshme. Origjina e artit të ikonografisë është ndikuar nga portretet funerale, të cilat janë zbuluar në Fajum të Egjiptit. Këto portrete i përkasin epokës romake (shek.I-III p.K.) dhe janë piktura mbi dërrasë, të cilat i vendosnin në arkivolet e të vdekurve. Tradita e vjetër na thotë, se gjatë kohës që Jesu Krishti ngjitej drejt Golgotës, shpresëtarja Veronika i jep një shami për të fshirë djersët. Në këtë “Shami të Shenjtë” ngeli imazhi i Jesuit dhe kjo u cilësua si ikona e parë kristiane. Gjithashtu sipas traditës, Ungjillori Lluka ka bërë ikonën e Virgjëreshës Mari.

Ikonoklazëm. Në shekullin VII, mungesa e kulturës së masave popullore, çoi deri në adhurimin e ikonave dhe lipsaneve të shenjtorëve, duke hapur kështu shtegun e rilindjes të idhujtarisë. Adhurimi i ikonave dhe i lipsaneve të shenjtorëve, u shfrytëzua nga judejtë dhe myslimanët për të akuzuar të krishterët se u faleshin idhujve. Kjo ishte arsyeja, që disa perandorë filluan një luftë të egër kundër ikonave dhe lipsaneve e cila zgjati 100 vjet, pa ndërprerje. Kjo luftë që u zhvillua sidomos në Lindje mori emrin ikonoklazëm (thyerja e ikonave). Perandori i parë ikonoklast ishte Leoni I Zauri (717-741). Në vitin 726, ai nxori një edikt, me të cilin shpalli si idhujtari kultin e ikonave, duke ndaluar me dënime të rënda faljen ndaj ikonave.


Inkuizicioni, është krijuar në fund të shekullit XII për të gjykuar heretikët duke marrë emrin “Gjykata kishtare për besimin”. Inkuizicioni arrititi të bëhet arma më e tmerrshme në duart e papëve për të mbajtur pushtetin. Inkuizicioni ushtrohej nga çdo episkop në enorinë e vet, por duke filluar nga viti 1233 papët ia besuan urdhërit të Domenikanëve.
Kushdo që akuzohej për herezi ose vetëm sepse dyshohej të ishte heretik ose kishte lidhje me heretikët, burgosej, i nënshtrohej torturave më çnjerëzore dhe pavarësisht se pranonte apo jo akuzat, digjej së gjalli, pasuria i konfiskohej ndërsa fëmijët dhe nipërit përjashtoheshin nga trashëgimia dhe mbaheshin në survejim. Kuptohet se bëheshin shumë abuzime dhe shumë njerëz të pafajshëm torturoheshin dhe digjeshin në turrën e druve vetëm pse kishin pasuri, të cilat i lakmonin “Domini Canes” (Zotërinjtë qenër), siç i quante populli murgjit domenikanë.

Judaizëm. Këtu ka kuptimin si, feja e judenjve. E vetmja qendër adhuruese e judejve ishte Tempulli i Solomonit, ku çdo jude ishte i detyruar të ofronte flijime të ndryshme. Me kalimin e kohës, besimi se ata ishin populli i shenjtë që jetonte sipas Ligjit, i veçonte nga popujt e tjerë. Ata i kushtonin një vëmendje të madhe studimit të Ligjit, të cilin e komentonin. Kështu me kalimin e kohës Judaizmi ishte bërë feja e komentimit të Shkrimit të Shenjtë. Në Palestinë, mbas kthimit nga skllavëria babilonike, qendra e lutjes dhe e mësimdhënies u bë Sinagoga. Në sinagogë, të parët ishin priftërinjtë me në krye kryetarin e Sinagogës. Adhurimi zhvillohej simbas një tipikoje të caktuar: d.m.th. bëhej leximi i Ligjit dhe i profetëve, komentimi i tyre, predikimi, lutjet dhe bekimi. Pranë Sinagogave kishte zakonisht edhe shkolla, ku fëmijët mësonin Shkrimet dhe Traditën. Tubimet e adhurimit nëpër sinagoga bëheshin çdo të Shtunë.

Judejtë, ishin populli i vetëm monoteist i botës së vjetër. Monoteizmin e kishin në saje të Zbulesës Hyjnore dhe besonin se popullin e tyre do ta udhëhiqte Perëndia drejt një qëllimi të caktuar. Profetët i patën dhënë përmbajtje shpirtërore fesë dhe përpiqeshin ta përmbanin popullin nga idhujtaria. Palestina përfshinte Galilenë dhe Perenë, në anën e majtë të lumit Jordan, Samarinë dhe Judenë në jug me kryeqytet Jeruzalemin. Në vitin 63 p.K. Pompeu i Madh e pushtoi Jeruzalemin dhe kështu Palestina bëhet pjesë e Perandorisë Romake. Judejtë jetuan për një periudhë të gjatë kohe të lirë në shtetin e tyre. Në vitet 586 p.K. judejtë iu nënshtruan sulmeve të pushtuesve, babilonasve, persëve, maqedonëve të Aleksandrit të Madh dhe të pasardhësve të tij. Pas gjithë këtyre pushtimeve e peripecive, feja e tyre monoteiste mbeti si lidhja e vetme e popullit. Pas daljes së tyre nga skllavëria e Egjiptit, ata nuk kishin më mbret. Vendin e tij e zinte kryeprifti, i cili drejtonte popullin duke pasur rreth vetes 71 anëtarë me kompetenca ligjvënëse, qeverisëse si dhe të komentimit të ligjit. Sinedri nuk mund të vendoste vetëm për dënimin me vdekje.

Kambanat, është një metal tingëllues dhe shërbejnë për të thirrur besimtarët në kishë. Shpikësi i kambanës është Paulin de la Nola, i cili ka jetuar rreth viteve 400. Nola ishte nga krahina e Kampanjës, prandaj shpikjes së tij i vuri emrin e vendlindjes. Në Kishën Ortodokse kambanat janë përdorur për herë të parë në vitin 842 atëherë kur doxhi i Venedikut Ursus Patricanus i dërgoi si dhuratë perandorit bizantin Mihalit III disa kambana. Ato bien me tinguj të ndryshëm, për shembull të gëzueshëm, për hidhërim etj.

Kamillafi, është kapelja që mbajnë klerikët ortodoksë. Kamillafi u shfaq gjatë epokës bizantine.

Kandili, e ka origjinën prej fjalës latine candela, që do të thotë qiri dhe përdoret për të ndriçuar vendet e shenjta. Në adhurimin kristian, kandili vendoset përpara ikonave. Gjithashtu brenda në ajodhimë, përpara të kryqëzuarit vendoset një kandil, i cili qëndron gjithë kohën i ndezur. Sipas traditës ortodokse, shprestarët ndezin kandilin e shtëpisë çdo natë. Vaji i kandilit simbolizon mëshirën e Perëndisë, kurse drita që lëshon, hirin e Shpirtit të Shenjtë, që kishin shenjtorët, duke na kujtuar që edhe ne duhet të jemi të ndriçuar.

Katakomb, "ad Catacombas" u përdor për herë të parë në vitin 354 në varrezat e Shën Sebastianit, të cilat ndodhen jashtë mureve të Romës, pranë Via Apias, ku sipas traditës, janë varrosur lipsanet e Apostull Pjetrit dhe të Pavlit. Pikërisht që nga kjo kohë të gjitha varrezat e nëndheshme u quajtën katakombe. Ato shërbenin për grumbullimin e të krishterëve në ditë të veçanta, për të përkujtuar martirët dhe jo për të celebruar liturgji hyjnore. Forma arkitektonike dhe atmosfera brenda katakombeve nuk kanë qenë të përshtatshme për qarkullimin e lirë dhe grumbullimin e besimtarëve në një kohë relativisht të gjatë, siç e kërkonin shërbesat e shenjta (leximi i teksteve, lutjet dhe celebrimi i liturgjisë hyjnore). Katakombet më të famshme janë ato të Romës. Deri më sot janë zbuluar rreth 50 varreza të nëndheshme në një thellësi prej 10-20 metrash. Në katakombet e Romës gjenden rreth një milion varre të krishterësh.

Kishë. Me termin Kishë kuptojmë tempullin e  popullit të shenjtë të Perëndisë dhe veçanërisht çdo tubim të të krishterëve në emër të Krishtit në një vend të caktuar. Kisha u themelua nga Krishti me rrethin e dymbëdhjetë apostujve dhe në ditën e Pendikostisë u vunë themelet e Kishës së Krishterë. Tashmë me termin kishë kuptohej i gjithë populli i Perëndisë, që beson te Mesia. Në Dhiatën e Re termi kishë përdoret rreth 115 herë. Fjala kishë (εκκλησία) përdoret për herë të parë tek Veprat e Apostujve dhe nënkupton bashkësinë e parë kristiane të Jeruzalemit. Anëtarët e kishës quhen ata që besojnë (Veprat 2, 44), besimtarët οι πιστεύοντες (Veprat 4, 32), vëllezërit οί αδελφοί (Veprat 1, 15), të vetët οί ίδιοι (Veprat 4, 23) dhe së fundmi të krishterët οί χριστιανοί (Veprat 11, 26).

Kodikët, janë libra që përmbajnë shkrime të shenjta agjiografike e jetë shenjtorësh. Ata konsiderohen si dëshmitë më të hershme të historisë së shkrimit. Përsa i përket përmbajtjes, kodikët janë një kompleks i vlerave shpirtërore. Kodikët fetarë u shkruan kryesisht prej shekujve VI-XVIII. Pothuajse të gjithë përfaqësojnë dorëshkrime me përmbajtje biblike e liturgjike, jetë shenjtorësh dhe histori kishe. Në Kodikët e shekullit XII e këndej ka edhe të dhëna etnografike.

Krishterimi, është feja e predikuar prej Krishtit. Krishterimi ishte bazuar në judaizmin, por kishte diçka krejt ndryshe. Përvetësoi nga judaizmi ligjin, psalmet, profetët dhe duke u mbështetur tek ata përgatiti udhën për ardhjen e Krishtit. Krishterimi ishte një fe e re, e ngritur mbi themelet judaike, por rrënjësisht krishterimi ështe diçka krejt e ndryshme dhe pikërisht këtu qëndron edhe mistikja e historisë së tij.

Krishtlindjet. Në ditën e Krishtlindjeve besimtarët ortodoksë kremtojnë lindjen e Shpëtimtarit Krisht, i cili u bë njeri për shpëtimin e botës. Në katër shekujt e parë të krishtërimit, Krishtlindjet kremtoheshin së bashku me Ujin e Bekuar. Më vonë u përcaktua data 25 dhjetor, për të kundër balancuar festimin pagan të Diellit të Pamposhtur. Kisha e vendosi këtë të kremte në mënyrë të ndërgjegjshme, për të mposhtur besimin e rremë të paganëve. Krishtlindja është lindja në mish e Zotit dhe Shpëtimtarit tonë, Jisu Krishtit.

Kryqi. Romakët e përdornin kryqin për të ekzekutuar kriminelët. I dënuari duhej që ta mbante mbi shpatulla pjesën horizontale të kryqit deri në vendin ku do të ekzekutohej. Kur mbërrinin atje, ushtarët e gozhdonin mbi traun vertikal, i cili gjendej përtokë dhe me anën e litarëve ngrinin kryqin. Kur kryqi ngrihej lart i gozhdonin edhe këmbët në të. Mësimi që  vjen nga kryqi, përbën thelbin e besimit kristian. Shenja e kryqit si simbol i shpëtimit zinte vendin e parë nga të gjitha simbolet kristiane. Ishte pikërisht Kryqi, i cili nga simbol i poshtërimit dhe i dënimit u bë simboli i fitores dhe i ngadhënjimit të dashurisë mbi vdekjen. Flijimi i Krishtit në kryq i fali botës shpëtimin e çlirimin, harenë e lavdinë, ngjalljen dhe përjetësinë. Në këtë mënyrë, Kryqi i Golgotës bëhet simboli i përjetshëm i përdëllimit hyjnor.

Lipsanet, janë copëza nga eshtrat e shenjtorëve. Të krishterët i nderojnë lipsanet e shenjtorëve. Copëza prej lipsaneve të shenjta vendosen nën Tryezën e Shenjtë gjatë inaugurimit të kishave.

Liti, është një shërbesë, e cila kryhet gjatë agripnisë. Liti celebrohet në narteksin e kishës së manastirit.

Liturgjia Hyjnore, ndahet në dy pjesë kryesore: liturgjia e katekumenëve dhe liturgjia e besnikëve. Në Kishën Ortodokse celebrohen tri lloj liturgjish, të cilat janë: 1-Liturgjia e Joan Gojartit. 2-Liturgjia e Vasilit të Madh. 3-Liturgjia e dhuratave të parashenjtëruara. Pika kulmore e liturgjisë është misteri i falenderimit hyjnor, gjatë të cilit besimtarët kungohen me trupin dhe gjakun e Krishtit. Liturgjia e Vasilit të Madh kryhet dhjetë herë në vit, ndërsa Liturgjia e dhuratave të parashenjtëruara celebrohet të mërkurave dhe të premteve, kryesisht gjatë Kreshmës së madhe.

Luani, ka shumë kuptime ndërmjet të cilave veçojmë: a) simboli i fuqisë dhe zotërimit,
b) simbol dhe emblemë e Perëndisë, c) simboli i Ungjillor Markut etj.

Manastiret, kanë qenë qendra të mëdha shpirtërore me karakter social, të zhvillimit kulturor etj. Në manastire gjithashtu ka pasur njerëz të ditur dhe me kulturë. Si qendra të adhurimit kristian, të përhapjes së kulturës bizantine gjatë sundimit osman, manastiret kanë luajtur rol të madh shoqëror për popullsinë vendase. Nëpër manastiret e Shën Kozmait, Teologos, Germanosit etj, ka pasur shkolla djemsh ose vajzash, të cilat funksiononin me shpenzimet e manastirit. Gjithashtu shumë manastire të tjera sponsorizonin shkollat e krahinës. Në disa manastire ka pasur punishte, të cilat zbukuronin kodikët, qepnin veshjet e shenjta, gdhendnin ikonostasët etj. Manastire të tjera kanë botuar libra të ndryshëm fetarë, kanë pasur biblioteka të pasura, ose kanë organizuar konferenca. Qendrat monakale kanë zhvilluar aktivitete bamirësie, duke ndihmuar njerëzit në nevojë etj. Në disa manastire ka pasur qendra shëndetësore dhe jetimore. Nëpër manastire është kultivuar arti i pikturimit të ikonave dhe muzika bizantine.

Mikrografitë, janë piktura të vogla, me të cilat bizantinët zbukuronin dorëshkrimet e tyre. Ato quhen ndryshe edhe miniatura, nga fjala frënge (migniature). Këto paraqitje herë vendoseshin në pjesën e sipërme të faqes së dorëshkrimit, herë në të poshtmen dhe herë brenda në tekst. Mikrografitë përbënin një lloj komenti të zhvillimit të tekstit dhe kishin si qëllim të pasqyronin në mënyrë sa më të kuptueshme pjesën që vijonte. Paraqitja e mikrografive i ka fillimet në Egjipt. Për herë të parë u shfaq në Aleksandri në kohën e Ptolemeut: Librat zbukuroheshin me konfiguracione të ndryshme. Prej Egjiptit e morën romakët dhe e shpërndanë në gjithë Perandorinë. Materialet ku shkruheshin këto miniatura qenë pergameni, papirusi dhe më vonë letra.

Mozaiku, është pikturë monumentale dekorative e punuar me gurë kubikë të vegjël prej qelqi, qeramike, ose ndonjë materiali tjetër të qëndrueshëm me ngjyra. Gërmimet arkeologjike kanë zbuluar një pasuri të madhe mozaikësh, sidomos në ultësirën bregdetare të vendit tonë. Mjaft prej tyre janë zbuluar në Shkodër, Durrës, Apoloni, Sarandë, Butrint etj. Vendi ynë ka një sipërfaqe prej 200 metrash katrorë mozaikë të lashtë dhe të kohës së vonë antike. Mozaiku më i hershëm është zbuluar në shekullin III–IV para Krishtit në Durrës. Ai paraqet portretin e një gruaje, prandaj është quajtur edhe “Bukuroshja e Durrësit”. Shumica e mozaikëve të zbuluar në vendin tonë tregojnë se kanë qenë dysheme kishash, paraklisesh të krishtera ose dysheme pagëzimoresh. Kjo vërtetohet me mozaikët e zbuluar në Sarandë, Butrint, Arapaj në Durrës, në kishën e Shën Joanit në Tiranë etj. Nëpër këta mozaikë janë pasqyruar mjaft simbole të krishtera: p.sh. ato të bimëve në formë zemre te mozaikët e Butrintit, shenja e kryqit te mozaikët e Sarandës, peshku te ata të Linit në Pogradec etj. Secili prej këtyre simboleve ka kuptimin e tij. Kështu p.sh. në simbolin e peshkut është shkruar “ΙΧΘΥΣ” që ka kuptimin “Jisu Krishti Biri i Shpëtimtarit”. Në mozaikët e shumtë të kësaj kohe ne shohim degën e hardhisë, veshët e rrushit si simbole të eukaristisë hyjnore, palloin si simbolin e mëshirës etj. Në mozaikun e zbuluar pranë postë–telegrafit të Sarandës lexohet qartë fjala “Presviter” që do të thotë (shërbyes në tempull). Po në këtë monument paraqitet edhe figura e Delfinit. Në shumë mozaikë të tjerë vëmë re shenjën e kryqit të vendosur brenda një rrethi të dyfishtë. Në shekujt e parë të krishterimit vërejmë se nga gurët e zallit u kalua në kubikë të prerë prej mermeri, balte të pjekur e qelqi. Mozaikët e shekujve të parë janë të zinj të vendosur në sfonde të bardhë.

Murgu,  është prifti që shërben në manastir. Ai tërhiqet në vetminë e shkretëtirës që të mund të mësojë të vërtetën rreth Perëndisë dhe vetvetes. Mandej pas një përgatitjeje të gjatë dhe rigoroze në vetmi, pasi ka fituar dhuntinë e gjykimit të mençur të një igumeni, mund të hapë portën e qelisë së tij dhe të pranojë tërë ata njerëz prej të cilëve u largua.

Omofori, simbolizon lëkurën e deles së humbur, të cilën Krishti e gjeti dhe e solli përsëri në tufë. Omofori e kujton episkopin që të kërkojë delet e humbura dhe t’i bashkojë me grigjën e kishës. Pas lëçitjes së Ungjillit të Shenjtë, Episkopi vesh omoforin e vogël.

Oshënarë, quhen ata shenjtorë të cilët braktisën jetën botërore dhe iu përkushtuan Krishtit me gjithçka kishin, jetuan sipas Tij dhe fjetën në paqe. Këta janë murgjit, asketët, eremitët, duke jetuar disa nëpër manastire e disa të tjerë nëpër shpella të veçuara. Murgjit janë vija e parë e kishës dhe nga ata e kanë burimin udhëheqësit e saj. Shenjtorët e kishës ortodokse të prejardhur nga kjo shtresë janë të shumtë. Oshënarët janë mjaft në numër dhe quhen Hyjprurës. Përmendim disa prej tyre: 1- Oshënar Andoni i Madh, 17 janar. 2-Oshënar Theodhosi Kinoviarku, 11 janar. 3-Oshënar Sava i Shenjtëruari, 5 dhjetor. 4-Oshënar Naumi, i Ndriçuari 23 dhjetor etj.

Palma, simbolizon pavdekshmërinë ose fitoren ndaj vdekjes. Gjithashtu është edhe simboli i pemës së Parajsës.

Palloi, ishte tema më e dashur në artin e vjetër grek dhe romak. Në artin kristian simbolizon pavdekshmërinë e shpirtit.

Papirusi, ishte bimë ujore që kultivohej në brigjet e Nilit në Deltën e Egjiptit, në Etiopi etj. Bima arrin lartësinë dy deri në katër metra, me kërcellin në formë trekëndëshi. Papirusi në fillim u përdor si lëndë shkrimi në Egjipt dhe më pas e huazuan popujt e tjerë të Lindjes.

Paqe. Në gjuhën hebraike shalom, e cila ka kuptimin e shpëtimit. Shprehja e hebraike “paqja mbi ju” ishte një përshëndetje e zakonshme në Izrael.

Paqësoret, janë lutje, të cilat thuhen gjatë mbrëmësores, mëngjesores dhe Liturgjisë Hyjnore ose gjatë shërbesave të tjera të kishës. Quhen paqësore sepse fillojnë: “Me paqe le t’i lutemi Zotit”.
Pashkë, do të thotë kalim. Pashka është përkthimi i fjalës hebraike “fashek”, që në gjuhën greke πάσχα, do të thotë kalim. Siç përmendet edhe në librin e Eksodit (12, 11), termi Pashkë bën fjalë kryesisht për ngjarjen e daljes së izraelitëve nga Egjipti dhe të shpëtimit të popullit të Perëndisë gjatë natës së Eksodit. Pas vendosjes së hebrenjve në tokën e premtuar në Palestinë, festimi i Pashkës ishte ngjarja më e rëndësishme e popullit të zgjedhur të Perëndisë. Pashka festohej më datën 15 të muajit Nisan, si përkujtim i daljes nga skllavëria e Egjiptit dhe e kalimit të Detit të Kuq. Në vigjilje të festës, pra të premten më datën 14 të Nisanit, therrej qengji dhe të shtunën, festohej Pashka. Pashka judaike ishte si prototip i ngjarjeve të mëvonshme të jetës së Jisuit. Krishti e festoi Pashkën të enjten në mbrëmje, pra më datën 13 të muajit Nisan, gjatë Darkës Mistike. Të nesërmen më datën 14 të muajit Nisan “qengji i Perëndisë” u sakrifikua (u kryqëzua). Mund të themi se Pashka judaike ishte festa përkujtimore e eksodit. Ndërsa Pashka kristiane ishte përkujtimi dhe përjetimi i Ngjalljes së Krishtit, i cili u sakrifikua në kryq për shpëtimin e njerëzimit. Në rastin e Pashkës judaike kemi kalimin nga skllavëria e Egjiptit, ndërsa me Pashkën kristiane kemi kalimin nga robërimi i mëkatit, në Ngjalljen. Qengji simbolizon Krishtin, ndërsa gjaku i qengjit simbolizon gjakun e Krishtit. Kalimi i Detit të Kuq simbolizon Pagëzimin e Shenjtë dhe kalimin nga robëria e mëkatit. Pashka kremtohej në muajin Nisan dhe ishte një festë e lëvizshme.

Pena, ka qenë mjet shkrimi në epokën bizantine pergamenët i shkruanin me bojë të murrme, ndërsa dorëshkrimet në letë shkruheshin me bojë të zezë. Për titujt përdoreshin edhe ngjyra të tjera si, e gjelbër, e floronjtë, e verdhë etj. Gjithashtu këto ngjyra përdoreshin edhe për zbukurimin e kodikëve. Përdorimin e bojës së kuqe e gjejmë nëpër titujt e kapitujve, ndërsa Perandorët bizantinë i shkruanin letrat e tyre zyrtare me bojë të florinjtë. Shkrimet, vinjetat dhe kaligrafitë realizoheshin me anën e penës.

Pendikostia, ishte njëra nga tri festat më të mëdha të hebrejve. Ajo ishte festa e korrjeve dhe e fryteve të para. Kjo festë kremtohej shtatë javë pas Pashkëve (Levitiku 23, 15; Ligji i Përtërirë 16, 9). Festa e Pesëdhjetores zgjaste vetëm një ditë dhe judejtë mblidheshin në tempull. Judejtë e konsideronin Jeruzalemin si qendrën e tyre fetare dhe kombëtare. Ata grumbulloheshin në Jeruzalem për festën e Pesëdhjetores ku festonin kalimin e Detit të Kuq. Pesëdhjetorja u kujtonte judejve traditën e ligjit të Perëndisë në malin e Sinait, të cilin e morën pesëdhjetë ditë pas largimit të tyre nga skllavëria e Egjiptit.

Pergamena, përgatitej nga lëkurët e kafshëve dhe e ka marrë emrin nga qyteti Pergam i Musias, ku, për herë të parë u përdor prej Mbretit Evmeni II (197-158). Përdorimi i pergamenës mori një përhapje të gjerë në shekullin III. Sipas dëshmisë së historianit kishtar Eusebio, ishte perandori Kostandini i Madh që urdhëroi që Shkrimi i Shenjtë të shkruhej në 50 fletë pergamene. Kështu, duke filluar që nga shekulli IV, filluan të shkruhen edhe librat liturgjikë nëpër fletë pergameni.

Peshku, ishte nga temat më të përdorura në shekujt II-VI. Zakonisht ikonizohej nëpër muret e katakombeve. Të krishterët e përdornin peshkun si simbol: a) të Eukaristisë Hyjnore, b) të pagëzimit, c) të besimit. Me pesë shkronjat ΙΧΘΗΣ të krishterët tregonin besimin e tyre me simbolikën: "Jezu Krishti, Biri i Perëndisë, Shpëtimtar".

Pëllumbi, simbolizon paqen e shpirtit në Parajsë. Quhet si simboli i përjetësisë dhe i pastërtisë, sipas fjalëve të Zotit: "Bëhuni të zgjuar si gjarpërinjtë dhe të pastër si pëllumbat" (Mateu 10, 16).
Pikturat murale, janë dy llojesh: a) afresket (al fresko), që pikturohen mbi suva të njomë dhe
b) (al secco) të cilat pikturohen mbi suva të thatë. Afresket pikturohen mbi suva të njomë sepse vetëm me këtë mënyrë mund të realizohet kjo teknikë. Ngjyrat, depërtojnë thellë në suva dhe bëhen një me të. Kjo është një mënyrë e vështirë, e cila kërkon që ikonografi të jetë me përvojë dhe i shkathët, sepse nëse thahet suvaja nuk është e lehtë të bëhen korrigjime. Ana pozitive e kësaj teknike është se ngjyrat depërtojnë te njëra-tjetra dhe rrezistojnë në shekuj. Bizantinët nuk preferonin al secco domethënë pikturën mbi suva të thatë, sepse vepra të tilla nuk i rezistonin kohës. Të gjitha pikturat murale që kanë mbërritur deri në ditët tona janë afreske.

Priftëria. Misteri i Shenjtë me anën e të cilit hirotoniset dikush. Dorëzimi në gradën e priftit kryhet prej episkopit gjatë liturgjisë hyjnore. Që dikush të hirotoniset në prift duhet të plotësojë këto kushte: 1-Të jetë i krishterë ortodoks. 2-Të jetë të paktën 26 vjeç. 3-Të ketë dëshmi të mira në ambjentin përreth tij. Priftërinjtë kryejnë të gjitha Misteret e Shenjta përveç hirotonisjes, shenjtërimit të Miros dhe përurimit të kishës. Misterin e pendim-rrëfimit, e kryejnë vetëm ata të cilët marrin një leje të veçantë nga Episkopi.

Profetë, quhen ata njerëz të periudhës parakristiane të cilët Perëndia i përdori për të trasmetuar mesazhin dhe porositë e Tij. Profetët i transmetojnë botës ato çka i ndriçon Perëndia. Gjithmonë predikojnë vetëm ato që duhet të dëgjojë populli i Izraelit. Prandaj gjithmonë fillojnë të flasin me frazat: “Këtë thotë Perëndia” apo “këtë thotë Zoti i Gjithëpushtetshëm”. Janë pra, një pasqyrë mbi të cilën bien mesazhet e shenjta dhe pasqyrohen te bota, sepse populli nuk është në gjendje të dëgjojë dhe të pranojë direkt mesazhe nga Perëndia. Profetët klasifikoheshin në të mëdhenj dhe të vegjël. Kjo ndarje bëhet duke u bazuar në madhështinë e veprës së shkruar që lanë pas. Kjo duket qartë nga shembulli i profetit Ilia i cili nuk përmendet as tek të vegjlit dhe as tek të mëdhenjtë, pasi nuk la asnjë vepër të shkruar, e megjithatë është profeti më i njohur. Profetët e mëdhenj janë: Isaia, Jeremia, Ezekieli dhe Danieli. Profetët e vegjël janë: Osea, Amos, Jonas, Naun, Sofonia, Zakaria, Joeli, Avdia, Mikea, Abakumi dhe Malakia. Të shumtë ishin profetët që folën për ardhjen e Krishtit. I fundit prej tyre ishte Shën Joani.

Potiri i Shenjtë, simbolizon gotën që përdori Krishti në Darkën Mistike. Përdoret zakonisht  për kungimin e besimtarëve.

Psaltët. Në kishat ortodokse ka dy psaltë, i majti dhe i djathti. Ky i fundit quhet protopsalt dhe duhet që të ketë veshë të mirë muzikor, zë kumbues, si dhe njohuri të muzikës bizantine. Zakonisht pranë protopsaltit qëndrojnë psaltë të tjerë, të cilët mbajnë e shoqërojnë.

Qelia, e ka preardhjen nga fjala latine cella dhe quhet ajo dhomë ku banon murgu ortodoks. Pretendohet për një dhomë të vogël e të thjeshtë, me pak orendi.

Qethja, është shërbesë kishtare, e cila përdoret kur një burrë ose grua përqafon jetën monakale. Quhet qethje sepse në kohët e lashta kandidatit për murg i qetheshin krejtësisht flokët në shenjë të përkushtimit te Perëndia (Veprat 18,18). Qethja shoqërohet me vënien e duarve në kokë.

Raso, quhet veshja e jashtme e klerikëve ortodoksë. Deri në shekullin XIX rason e vishnin vetëm klerikët e rangut të lartë, ndërsa klerikët e martuar vishnin veshjet vendore. Në vitet në vazhdim, u vendos që rasa të vishej prej të gjithë klerikëve ortodoksë.

Sinagogat, qenë vende të lutjes dhe të faljes ku mblidheshin judejtë, kryesisht të shtunave për të kryer adhurimin. Ndërtimi i sinagogave kishte filluar që nga koha e Babilonisë e vazhdonte deri në kohën e Krishtit. Pikërisht në këto vende lutje e filloi Krishti predikimin e Mbretërisë së Perëndisë.

Sinaksari, është ai libër që përmbledh jetët e shenjtorëve, të cilat lexoheshin në tubimet e të krishterëve. Fjala Sinaksar e ka origjinën prej σύναξη që do të thotë mbledhje ose tubim.

Skizmë. Këtu ka kuptimin e ndarjes. Gjatë udhëtimit të përfaqësuesve të Perëndimit për në Kostandinopojë, Papa Leoni IX kishte vdekur më 19 prill 1054 dhe tashmë froni papal ishte bosh. Për këtë patriku Kirulari iu tha se nuk mund të quheshin përfaqësuesi të papës, derisa papa kishte vdekur, prandaj Patriku nuk pranoi të bisedonte me ta. Kardinali Humbert, duke e parë se skishte më shpresë, më 16 korrik të vitit 1054, në kohën kur po celebrohej liturgjia hyjnore në Kishën e Shën Sofisë, hyri me marifet në altar dhe la mbi Tryezën e Shenjtë anatemën e papës kundër patrikut të Kostandinopojës dhe gjithë Kishës së Lindjes. Me këtë veprim ndarja e madhe e kishës (Skizma) ishte bërë. Ajo u konfirmua nga të dyja palët dhe u shpall zyrtarisht.

Spiranca, është simboli i shpresës dhe i shpëtimit nga rreziqet e jetës. Gjithashtu spiranca simbolizon Krishtin dhe më thellë Kryqin. Pas triumfit të krishterimit përdorimi i spirancës kufizohet.

Shenjt. Shenjtërimi e një personi bëhet vetëm atëherë kur njihet nga të gjithë besimtarët si shenjtor për përpjekjet, për mësimdhënien dhe mrekullitë e tij. Më pas i takon Kishës si administratë që me “aktin” përkatës, ta shkruajë emrin në “Diptikë”. Ky është “akti” i njohjes. Por më këtë akt ai, thjesht njihet zyrtarisht nga kisha dhe përcaktohet dita e kremtimit të tij, që zakonisht përkon me ditën e martirizimit, sepse kjo ditë konsiderohet si rilindja shpirtërore, duke hyrë në jetën qiellore. Pra shenjtorët janë të shenjtë me hirin e Perëndisë. Shenjtërimi i tyre nuk varet nga njohja zyrtare kishtare, sepse edhe para saj shenjtorët bënin mrekullira. Kisha ka kompetencën për regjistrimin në diptikë, të përcaktojë ditën e festimit dhe i rekomandon të krishterët të nderojnë shenjtorin siç duhet. Shenjtori pretendent quhet fillimisht për një periudhë “i lumturuar” dhe më pas “shenjtor”.

Shtiza, është një objekt i shenjtë prej metali rreth njëzet centimetra, që përdoret gjatë përgatitjes së Blatës. Me shtizën ushtari romak shpoi Krishtin në brinjë. Prifti e vendos Qengjin mbi Diskun e Shenjtë dhe e shpon me anë të shtizës, duke thënë uratën përkatëse.

Taksambledhësit, kanë qenë doganierë kryesisht në zonat kufitare, si për shembull në Kaparnaum dhe Jeriho. Ata mblidhnin taksat për llogari të romakëve (Mateu 5, 46), prandaj urreheshin prej popullsisë, sepse zakonisht kërkonin më shumë nga ç’u kishin caktuar romakët.


Tallantat, qenë monedha me një vlerë prej rreth gjashtë mijë denarë. Një denar kishte vlerën e një dite punë, ndërsa tallanta ishte më shumë se paga mujore e një punëtori. Monedhat u përdorën për herë të parë në shekullin III para Krishtit. Metali i monedhave ishte argjendi, vlera e të cilit matej sipas peshës.

Temjanica, është një kupë prej metali, me tre zinxhirë e cila shërben per djegijen e temjanit. Ajo   simbolozon themelin e lutjes që i drejtohet Perëndisë. Në temjanicë vendoset karbon i ndezur dhe disa copëza temjani. Temjanica simbolizon barkun e Shën Marisë, thëngjilli që vendoset në të simbolizon Krishtin dhe temjani, hirin e Shpirtit të Shenjtë. Temjanica përdoret për të temjanisur ikonat, altarin etj.

Tempulli, ishte vendi ku njërëzit bënin flijimet dhe adhuronin Perëndinë. Tempulli përbëhej prej: 1-Shenjtërorja, ku mund të hynte vetëm kryeprifti vetëm një herë në vit. Ai sillte gjakun e flisë si simbol të shlyerjes së mëkateve të popullit. Përpara Shenjtërores gjendej Kurtina, e cila u ça mes për mes (Luka 23, 45). 2-Shenjtërorja e jashtme, në të cilën gjendeshin shandani i madh, altari i temjanit dhe tryeza e bukëve që i kushtoheshin Perëndisë. Këtu kishin të drejtë që të hynin vetëm prifërinjtë etj.

Tryeza e Shenjtë. Mbi tryezën e shenjtë celebrohet “Misteri i Falenderimit Hyjnor”. Ajo  gjendet brenda në Ajodhimë dhe simbolizon varrin e Krishtit. Në inagurimin e kishave, nëpër tryezat e shenjta vendosen lipsane shenjtorësh. Mbi tryezën e shenjtë qëndrojnë: ungjilli, antimisi, kryqi dhe artofori.

Ulliri, është simboli i paqes. Në fillesat e  veta simbolizon paqen e Zotit me njeriun mbas permbytjes së madhe. Gjithashtu ulliri i mbushur me kokrra, kjo simbolizon njeriun me shumë virtyte.

Ungjilli, është libër liturgjik i kishës, i cili përmban pjesë nga të katër librat e shenjtë: sipas Mateut, Markut, Lukës dhe Joanit, të cilët flasin për jetën dhe mësimdhënien e Jisu Krishtit. Pjesët ungjillore lëçiten gjatë liturgjisë hyjnore ose nëpër shërbesa të tjera të kishës. Ungjilli simbolizon Krishtin, prandaj vendoset mbi “Tryezën e Shenjtë”.
 
BIBLIOGRAFI




2000 vjet art dhe kulturë kishtare 2000 vjet art dhe kulturë kishtare në Shqipëri, (Aktet e simpoziumit ndërkombëtar 16-18 nëntor 2000), Botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë, 2003.
AKADEMIA E SHKENCAVE 1975 AKADEMIA E SHKENCAVE, Burime tregimtare bizantine për historinë e Shqipërisë në shek. X-XV, Tiranë, 1975.
AKADEMIA E SHKENCAVE 1990 AKADEMIA E SHKENCAVE, Dokumente të shekujve XVI-XVII për historinë e Shqipërisë, Vëll. IV, Tiranë, 1990.
AKADEMIA E SHKENCAVE 1994 AKADEMIA E SHKENCAVE, Historia e Shqipërisë, Vëll. I, Tiranë, 1994.
ALIKO 1990 T. ALIKO, Rilindja e Bektashizmit në Shqipëri, Tiranë, 1990.
ΑΝΤΟΥΡΑΚΗ 1993 Γ. ΑΝΤΟΥΡΑΚΗ, Χριστιανικη Ζωγραφικη, Ανατυπωση, Αθηνα, 1993.
ΑΝΤΟΥΡΑΚΗ 1993a Γ. ΑΝΤΟΥΡΑΚΗ,, Χριστιανικη Αρχαιολογια και Επιγραφικη, Ανατυπωση, Αθηνα, 1993.
ARAPI 2004 M. ARAPI, Onufër Qiprioti. Ikonograf i shekullit të XVI-XVII, Monumentet, 2004, f. 106-114.
BAÇE, PACI, PERNA, 2007 BAÇE A., PACI G., PERNA R. (a cura di), Hadrianopolis I, Il Progetto TAU, Universita di Macerata, 2007.
BAÇE 1972 A. BAÇE, Vështrim mbi qëndrat e banuara antike dhe mesjetare në luginën e Drinos, Monumentet Nr. 4. 1972, f. 112.
BAÇE 1977 A. BAÇE, Kështjellat e Kardhiqit dhe të Delvinës, Monumentet Nr. 13, 1977, f. 55-62.
BAÇE 1978 A. BAÇE, Arkitektura e dy kishave paleokristiane dhe e varreve në kështjellën në Paleokastër, Monumentet Nr. 15-16, 1978, f. 73-78.
BAÇE 1981 A. BAÇE, Kështjella e Paleokastrës, Iliria, 1981, 2, f. 165-242.
BEDULI 1992 DH. BEDULI, Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë gjer në vitin 1944, Botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë, 1992.
BEDULI 1996 DH. BEDULI, BEDULI Dhimitër, Një vështrim mbi kishat dhe manastiret e Pogonit, Tiranë, 1996.
BEDULI 1998 DH. BEDULI, Leksione nga historia e kishës, botim i K.O.A.Sh-it, (Dispensë), Tiranë, 1998.
BEDULI 2006 DH. BEDULI, Kishë dhe kulturë, Instituti i dialogut dhe i komunikimit, Tiranë, 2006.
BEJKO & HODGES 2006 L. BEJKO & R. HODGES (ed.), New directions in Albanian Archaeology, International Centre for Albanian Archaeology, Monograph Series No.1, Tiranë 2006.
BËRXHOLI & KRUTAJ 1980 A. BËRXHOLI & F. KRUTAJ, Lunxhëria, Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Tiranë 1980.
BËRXHOLI 2003 A. BËRXHOLI, Atlasi gjeografik i popullsisë së Shqipërisë, Tiranë 2003.
BËRXHOLI 2007 A. BËRXHOLI, Lunxhëria. Mjedisi-banorët-ekonomia-vendbanimet, Qendra e Studimeve Gjeografike, Shoqata Shqiptare e Gjeografëve "Pandi Geço", Tiranë, 2007.
BIÇOKU 2005 K. BIÇOKU, Skënderbeu, Akademia e Shkencave, Tiranë 2005.
BOWDEN 2003 W. BOWDEN, Epirus Vetus, The Archaeology of a Late Antique Province, London, 2003.
BUDINA 1968 DH. BUDINA, Rezultatet e gërmimeve arkeologjike në qytetin Ilir të Jermës, Materiale të sesionit arkeologjik, Tiranë, 1968, f. 40-49.
BUDINA 1969 DH. BUDINA, Tuma e Çepunës (Gjirokastër), Buletin
Arkeologjik, Tiranë, 1969, f. 49-56.
BUDINA 1971 DH. BUDINA, Harta arkeologjike e bregdetit Jon dhe e pellgut të Delvinës, Iliria, I, 1971, f. 275-342.
BUDINA 1972 DH. BUDINA Antigonea (Rezultatet e gërmimeve 1966-1970), Iliria, II, 1972, f. 245-349
BUDINA 1974 DH. BUDINA, Harta arkeologjike e luginës së Drinos, Iliria, III, 1974, f. 343-379.
BUDINA 1978 DH. BUDINA, Mozaiku i trikonkës paleokristiane të Antigonesë, Iliria, Nr. VII-VIII, 1977-78, f. 225-228.
BUDINA 1985 DH. BUDINA, Vendi dhe roli i Antigonesë në luginën e Drinosit, Iliria, I, 1985, f. 151-165.
BUDINA & STAMATI 1989 DH. BUDINA, F. STAMATI, Disa objekte nga Antigonea, Monumentet Nr. 2/ 1989, f. 135-137.
BUSCHHAUSEN & CHOTZAKOGLOU 2002 H. BUSCHHAUSEN &- C. CHOTZAKOGLOU, Icone di Albania. Arte sacra dal XIV al XIX secolo, Ancona, 2002.
CEKA & KORKUTI 1993 N. CEKA & M. KORKUTI, Arkeologjia, Tiranë, 1993.
CEKA 2006 N. CEKA, Udhëtim në kështjellat ilire, Tiranë 2006.
CEKA 2009 N. CEKA, Antigoneia, Qyteti i dashurisë së parë, Tiranë 2009.
ÇARÇANI 2011 P. ÇARÇANI, Çarçanët e Fushëbardhës, Tiranë, 2011
ÇELEBI 2003 E. ÇELEBI, Shqipëria 350 vjet më parë, Tiranë 2003.
ÇIKOPANO 2013 U. ÇIKOPANO, Mozaikët paleokristianë dhe bazilika e Linit, Tiranë 2013.
ΔΕΣΠΟΤΙΣ 2009 K. ΔΕΣΠΟΤΙΣ, Αγοι της Ηπειρου, εκδοσεις Παρακαταθιακι, Θεσσαλονίκη, 2009.
DHAMO 1974 DH. DHAMO, Piktura murale e mesjetës në Shqipëri, Tiranë 1974.
DHAMO 1978 DH. DHAMO, Piktura e Onufër Qipriotit në kishën e Vllaho-Goranxisë, Studime Historike, N. 1, 1978, f. 229.
DHAMO 1981 DH. DHAMO, Figura antropozoomorfe e mozaikut të Antigonesë, Monumentet Nr. 1/1981 (21), f. 149-157.
FJALORI ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR, 1, 2008 FJALORI ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR, Vëll. 1, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2008.
FJALORI ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR, 2, 2008 FJALORI ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR, Vëll. 2, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2008.
FJALORI ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR, 3, 2008 FJALORI ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR, Vëll. 3, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2008.
GAGARI G. GAGARI, Kalendari Dhodhoni, Viti II, 1899.
ΓΙΑΚΟΥΜΗ 1994 Γ. ΓΙΑΚΟΥΜΗ, Μνημεια ορθοδοξιας στην Αλβανία, Εκδοση Εκπαιδευτηριων Δουκα, Αθηνα, 1994.
ΓΙΑΚΟΥΜΗ 1994a Γ. ΓΙΑΚΟΥΜΗ, Κων/νου Γιακουμή, Ορθοδοξα Μνημεια στην Βορειο Ηπειρο, Ιδρυμα Βορειοηπειρωτικων Ερευνων, Ιωαννηνα, 1994.
GIAKUMIS 2002 K. GIAKUMIS, The monasteries of Jorgucat and Vanishtë in Dropull and of Spelaio in Lunxhëri as monuments and institutions during the ottoman period in Albania (16-19 centuries), PhD of University of Birmingham, February 2002.
GIAKUMIS 2003 K. GIAKUMIS, Veprimtaria e piktorëve nga Linotopi në viset e Kishës Orthodhokse të Shqipërisë, 2000 vjet art dhe kulturë kishtare në Shqipëri, Tiranë, 2003, f. 211-212.
ΓΙΟΧΑΛΑΣ 1995 Τ. ΓΙΟΧΑΛΑΣ, Στη γη του Πυρρου, εκδοσεις Αστερισμοσ-Λιζα Εβερτ, Αθήνα, 1995.
ΓΚΟΤΣΗ 1995 Χ. ΓΚΟΤΣΗ, Ο μυστικος κοσμος των βυζαντινων εικονων, Αποστολικη Διακονια, Αθήνα, 1995.
ΓΛΑΒΙΝΑ 1998 A. ΓΛΑΒΙΝΑ, Η Ορθοδοξη Αυτοκεφαλη Εκκλησια της Αλβανιας, Δ. Εκδοση, Θεσσαλονικη, 1998.
GOCI 1999 K. GOCI, Bota mistike e ikonave bizantine, Vol. I, Athinë 1999.
GJERGJI & RIZA 1981 A. GJERGJI E. RIZA, Qyteti-muze i Gjirokastrës (Monografi), Monumentet Nr. 2/1981, f. 135-137.
GJIPALI 2006 I. GJIPALI, Recent Reseach on the Paleolithic and Mesolithic Archaeology of Albania, New Directions in Albanian Archaeology, L. BEJKO & R. HODGES (ed.), 2006, f. 31-42.
HAHN 1854 J. G. Von HAHN, Albanesische Studien, Jena 1854.
HAHN 2007 J. G. Von HAHN, Studime Shqiptare, Instituti i dialogut dhe i komunikimit, Tiranë 2007.
HAMMOND 1967 N. G. L. HAMMOND Epirus, The Geography, the Acient Remains, the History and the Topography of Epirus and Adjacent Aeras, Oxford, 1967.
HELLSTEN 2008 D. HELLSTEN, Historia e krishtërimit në Shqipëri, Tiranë, 2008.
HOBDARI 2009 E. HOBDARI, Skulptura dhe instalimet liturgjike në kishën e Shën Mërisë në Peshkëpi të Sipërme (Gjirokastër), Iliria nr. XXXIV, 2009. f. 331-363.
HOLLAND 1815 H. HOLLAND, Travels in the Ionian Isles, Albania, Thesaly and Macedonia during the Years 1812-1913, London, 1815.
HOPPE 2003 L. HOPPE, Resurrection, The Orthodox Auto-cephalous Church of Albania 1991-2003, Tirana 2003.
HOXHA 2007 SH. HOXHA, Kontributi i Uiliëm Martin Likut në fushën e studimeve albanologjike, Prishtinë 2007.
INTRIERI 2004 P. B. INTRIERI (traduce, a cura di), Sinassario vita di Santi dal calendaro liturgico di Grottaferrata, 2004.
ISAMBERT 1853 E. ISAMBERT, Itinéraire descriptif, historique et archéologique de L’Orient, premier partie, Grece et Turquie d’Europe, Paris, 1853.
JACQUES 1995 E. JACQUES, Shqiptarët, vëll. I, Populli shqiptar nga lashtësia deri në vitin 1912, Tiranë 1995.
KALLAMATA 2003 K. KALLAMATA, Rreth tipareve të reja të programit ikonografik në pikturën murale të shek. XVIII, 2000 vjet art dhe kulturë kristiane në Shqipëri, Tiranë, 2003, f. 263.
KARAGJOZI-KORE 2014 M. KARAGJOZI-KORE, Gjirokastra. Vështrim historik, gjuhësor, etnologjik, Tiranë 2014.
KOCH 1987 G. KOCH, Disa mendime për kishën e Labovës së Kryqit, Monumentet, Nr. 1/1987, f. 27-52.
KOÇI 2014 D. KOÇI, Gjenealogjia e Ali Pashë Tepelenës, Tiranë, 2014.
KOKA 1974 A. KOKA, Raport mbi ekspeditën arkeologjike në rrethin e Sarandës, Gjirokastrës e Përmetit, Buletin Arkeologjik, 4, 1974, f. 186.
LABI 2014 M. LABI, Arkitektura kishtare paleokristiane në Shqipëri, Studime muzeologjike, Nr. 4, Muzeu Historik Kombëtar, Tiranë 2014, f. 5-13.
LABI 2015 M. LABI, Monumentet paleokristiane të luginës së Drinos, Candavia 5, 2015, f. 91-103.
LABI 2015a M. LABI, Arkitektura e kishave pasbizantine në luginën e Drinos, Kumtesë e mbajtur në simpoziumin Trashëgimia pasbizantine në Shqipëri, Tiranë, 12 qershor 2015 (në botim).
LABI 2015b M. LABI, I monumenti Paleocristiani nella valle di Drinos, Le Radici, Anno 13, numero 2, Luglio 2015, f. 1-3.
LABI 2016 M. LABI, Antigonea, qyteti që u themelua nga Pirro i Epirit për nder të gruas së tij, Le Radici, Anno 14, numero 1, Marzo 2016, pagina 1-3.
LABI 2016a M. LABI, Hadrianopoli, Le Radici, Anno 14, Numero 2, Aprile 2016, pagina 1-2.
LABI & KOÇI 2014 M. LABI, D. KOÇI, Udhërrëfyes i Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë, 2014.
LABI & LLUKANI 2015 M. LABI & A. LLUKANI, Historia e Krishtërimit, Tiranë, 2015.
LEAKE 1835 M. LEAKE, Travels in northen Greece, London 1835.
ΛΙΤΣΙΟΣ 2015 Φ. ΛΙΤΣΙΟΣ, Tο Χρονικο της Δροπολης, 2015.
LLESHI 1999 Q. LLESHI, Perandorët dhe dinjitarët ilirë (518-578), Tiranë 1999
LLOGO 1988 R. LLOGO, Disa gjurmë antike në luginën e Drinos, Monumentet, Nr. 1, 1988.
LLUKANI 2011 A. LLUKANI, Origjina e vllehëve, Le Radici, anno 9, n. 1, Aprile 2011, pagina 22.
MEKSI 1975 A. MEKSI, Dy kisha bizantine në rreth të Gjirokastrës, Monumentet Nr. 9.1975, f. 77.
MEKSI 2004 A. MEKSI, Arkitektura e kishave të Shqipërisë, Tiranë, 2004.
MEKSI & THOMO 1980 A. MEKSI & Pirro THOMO, Arkitektura pasbizantine në Shqipëri, Monumentet Nr. 19, 1980, f. 89-116.
MEKSI & THOMO 1981/1 A. MEKSI & Pirro THOMO, Arkitektura pasbizantine në Shqipëri (bazilikat), Monumentet, Nr. 1/1981 (21), f. 99-148.
MEKSI & THOMO 1981/2 A. MEKSI & Pirro THOMO, Arkitektura pasbizantine në Shqipëri, Monumentet Nr. 2/1981 (22), f. 99-114.
MEKSI & VOKOTOPOULOU 1982 A. MEKSI, P. A. VOKOTOPOULOU, I ekklisiastiki arkitektoniki eis tin dhitiki sterean Elladha kai tin Ipeirou apo ton tellus ton 7ou mehri ton 10ou aionos, Monumentet Nr. 1, 1982, f. 169-173.
MIÇI 2010 A. MIÇI, Labova e Kryqit, Tiranë 2010.
MITI & SERJANI 2009 A. MITI & E. SERJANI, Fjalor i arkeologjisë, Tiranë 2009.
ΜΠΑΡΑ 1996 Β. ΜΠΑΡΑ, Το Δελβινο της Βορειου Ηπειρου και οι γειτονικες του περιοχες, Αθηναι 1966.
MUÇAJ &HOBDARI S. MUÇAJ, E. HOBDARI, Teqja e Melanit, Candavia 2, 2005, f. 29-92.
MUÇI 2014 M. MUÇI, Lekëljotët të lashtë sa Lekli, Lekël 2014.
MUKA 2013 G. MUKA, Kisha e Shën Mërisë në Labovën e Kryqit, Tiranë 2013.
PANGO 2008 A. PANGO, Delvina, histori e shkurtër, Tiranë 2008.
POPA 1974 TH. POPA, Piktorët mesjetarë shqiptarë Tiranë 1974.
POPA 1974a TH. POPA, Ikona dhe miniatura mesjetare në Shqipëri, Tiranë 1974.
POPA 1998 TH. POPA, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1998.
POPA 2006 TH. POPA, Miniatura dhe piktura mesjetare në Shqipëri, Tiranë 2006.
ΠΟΥΛΙΤΣΑ 1928 Π. ΠΟΥΛΙΤΣΑ, Επιγραφαί και Ενθυμήσεις εκ της Βορείου Ηπείρου, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήναι 1928.
POUQUEVILLE 1821 F. C. H. L. POUQUEVILLE, Voyage de la Greece, Paris, 1821.
PRENDI 1956 F. PRENDI, Mbi rezultatet e gërmimeve në fshatin Vodhinë të rrethit të Gjirokastrës, Buletin për shkencat shoqërore, 1 (1956), f. 180-188.
PRENDI 1959 F. PRENDI, Tumat e fshatit Kakavi dhe Bodrishtë, Buletin i Shkencave Shoqërore, II, Tiranë, 1959, f. 190-207.
PRENDI & BUDINA 1971 F. PRENDI DH. BUDINA, Kultura ilire e luginës së Drinosit, Studime historike, 2 (1971), f. 137-163.
PULICAS 1930 P. PULICAS, Përmbledhje e Kodikut të Episkopatës së Drinopojës dhe Gjirokastrës, Ipirotika Kronia, viti 1930, f. 76-113.
PUZANOVA 2005 V. PUZANOVA, Mbi artin bizantin dhe post-bizantin shqiptar, Tiranë, 2005.
QAZIMI 2010 A. QAZIMI, Fjalor i krishtërimit, Tiranë 2010.
QIRIAZI 2000 DH. QIRIAZI, Krishtërimi në Shqipëri, Tiranë 2000.
RIZA 1979 E. RIZA, Arkitektura e vendbanimit-rrënojë të Kardhiqit, Monumentet Nr. 17, 1979, f. 97-100.
RIZA 1981 E. RIZA, Qyteti-muze i Gjirokastrës (Monografi), Tiranë 1981.
SINANI 2005 SH. SINANI, Të shkruash historinë me tolerancë, Fermantar, Tiranë 2005.
SIULIS 2003 T. SIULIS, Ikonostaset e gdhendura në dru në kishat dhe kishëzat e krahinave jugore të kishës ortodokse, botuar në 2000 vjet art dhe kulturë kishtare në Shqipëri, Tiranë 2003, f. 309.
SKAVARA 2003 M. SKAVARA, Cikli ikonografik i jetës së Shën Kollit në Saraqinishtë të Lunxhërisë, botuar në: 2000 vjet art dhe kulturë kishtare në Shqipëri, Tiranë 2003, f. 235-239.
SKËNDO 2012 L. SKËNDO, Udhëtarët e huaj në Shqipëri gjer në fund të shekullit XIX, Tiranë 2012.
SULI & STAVRO 2014 J. SULI & LL. STAVRO, At Gjergj Suli, atdhetar dhe klerik i shquar, Gjirokastër, 2014.
SHEHU 2005 N. SHEHU, Enciklopedia e Tepelenës, Tiranë 2005.
SHKUPI 2002 F. SHKUPI, Mjeshtër shqiptarë, dekoratorë që kanë punuar në Bullgari, Maqedoni dhe në Shqipëri, Monumentet 2002, f. 75.
SHTYLLA 1987 Valter SHTYLLA, Ndërtimet e vjetra ujore të mjeshtërve nga Lunxhëria, Monumentet 1/1987, f. 151-161.
TOURTA 2006 A. TOURTA (ed.), Icons from the Orthodox Communities of Albania, Thessaloniki 2006.
TRADIGO 2004 A. TRADIGO, Icone e Santi d’Oriente, Electa, Milano 2004.
ΤΡΙΤΟΥ 1999 Μ. Γ. ΤΡΙΤΟΥ, Η Εκκλησια στο Ανατολικό και την Αλβανία, εκδοτικός οίκος "Αδελφών Κυριακίδη", Θεσσαλονίκη 1999.
THËNGJILLI 1999 P. THËNGJILLI, Historia e popullit shqiptar, Tiranë 1999.
THOMO 1998 P. THOMO, Kishat pasbizantine në Shqipërinë e Jugut, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 1998.
THOMO & STRATOBËRDHA 1998 P. THOMO & G. STRATOBËRDHA, Restaurimi i monumenteve të Kishës Ortodokse të Shqipërisë, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 2005.
THOMO & STRATOBËRDHA 2005 P. THOMO & G. STRATOBËRDHA, Αποκατάσταση μνημείων της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Αλβανίας, Τίρανα 2005.
UGOLINI 1925 L. M. UGOLINI, Albania antica, vol. I, Roma 1925.
ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΥ 1975 Π. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΥ, Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική εις την Δυτικήν Στερεάν Ελλάδα και την Ηπειρον από του τέλους του 7ου μέχρι του τέλους του 10ου αιώνος, Θεσσαλονίκη, 1975.
VOKOTOPULOS 2003 P. VOKOTOPULOS, Shënime për arkitekturën kishtare nga shek. X në shek. XIII në Shqipërinë e Jugut, 2000 vjet art dhe kulturë kishtare në Shqipëri, Tiranë, 2003, f. 138.
ZEQO 2001 M. ZEQO, Grishësi i Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë 2001.
ZEQO 2009 M. ZEQO, Kulti gnostik i Aparkeas-Abraksas, Tiranë 2009.
ZEQO 2009a M. ZEQO, Arkeologjia, gramatika e fakteve, Tiranë 2009.
ZEQO 2009b M. ZEQO, Arkeologjia, optika e shekujve, Tiranë 2009.
ZEQO 2009c M. ZEQO, Hulumtime Arkeologjike, Tiranë 2009.
ZEQO 2010 M. ZEQO, Pasaporta arkeologjike e traditave, Tiranë 2010.
ZEQO 2010a M. ZEQO, Arkeologjia si ekzigjezë, Tiranë 2010.
ZEQO 2011 M. ZEQO, Arkeologjia dhe hyjnitë ilire, Tiranë 2011.
ZEQO 2012 M. ZEQO, Saga arkeologjike e Dyrrahut, Tiranë 2012. 
SHTYPI PERIODIK




ALIKO 2006 T. ALIKO, 55 vjet nga kalimi nga jeta e martirit bektashi Dede Kamber Prishta, gazeta 55, 21 janar 2006, f. 6.
BEDULI 1992 DH. BEDULI, Shën Varvara, Ngjallja, dhjetor 1992, f. 5.
BEDULI 1993 DH. BEDULI, Manastiret e Mitropolisë së Hirëshme të Gjirokastrës, Ngjallja, shtator 1993, f. 4-5.
BEDULI 2007 DH. BEDULI, Dioqeza e Gjirokastrës, Ngjallja, janar 2007, f. 10.
BOGA 2006 F. BOGA, Manastiri i Spilesë, Lunxhëria, qershor 2006, f. 4.
BUDINA 1978 DH. BUDINA, Mozaiku i Antigonesë, revista Ylli, 1975, VI.
DASHI 1999 S. DASHI, Teqetë e Shqipërisë. Aspekte të historisë dhe të arkitekturës, Perla 1999/1, f. 97-107.
DASHI 2002 S. DASHI, Arti i ndërtimit të faltoreve të para islame në Shqipëri, Perla 2002/4, f. 105-117.
DASHI 2005 S. DASHI, Vështrim mbi faltoret islame të Gjirokastrës, Perla 2005/4, f. 143-153.
DASHI 2006 S. DASHI, Dukuri arkitektonike dhe artistike të teqeve bektashiane në Shqipëri, Perla 2006/2, f. 118-129.
DEMO 2004 E. DEMO, Ç’është ky Qipriot, Shekulli, 15 prill 2004, f. 18-19.
ELSIE 2007 R. ELSIE, Shenjtorët e krishterë në Shqipëri, Tempulli Nr. 12, Korçë 2007, f. 71-91.
ΕΥΑΝΝΓΕΛΙΔΗΣ 1913 Δ. ΕΥΑΝΝΓΕΛΙΔΗΣ, Αι αρχαιότητες και τα βυζαντινά μνημεία της Βορειοδυτικής Ηπείρου, Νέος Ελληνομνήμων, 10 (1913).
ΓΙΑΚΟΥΜΗ & ΓΙΑΚΟΥΜΗ 1997 Γ. ΓΙΑΚΟΥΜΗ & Κ. ΓΙΑΚΟΥΜΗ, Τα μοναστήτια στην Αλβανία, Καθημερινη, 19 Ιανουαριου 1997, σελ. 5-8.
GIAKUMIS 2005 K. GIAKUMIS, Paraqitja e parë e kodikut të Gjirokastrës (1760-1851), Arkivi Shqiptar, Viti 6, Nr. 1-2, 2005, f. 60.
ΧΑΛΚΙΑ 1977 Ε. ΧΑΛΚΙΑ, Η παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική, Καθημερινη, 19 Ιανουαριου 1997, σελ. 10-11.
HRISOHOIDIS 2005 K. HRISOHOIDIS, Arkivat kishtarë dhe manastirorë, Arkivi Shqiptar, Viti 6, Nr. 1-2, 2005, f. 114.
KAZANXHI 1999 S. KAZANXHI, Bariu i grigjës rrëmëne, Fratia, prill 1999, f. 3.
ΜΟΥΣΤΑΚΙΔΗΣ 1906 Ν. ΜΟΥΣΤΑΚΙΔΗΣ, Δρυίνοπολιτικά, Εκκλησιαστική Αλήθεια, Αθήναι, 1906.
ΜΟΥΣΤΑΚΙΔΗΣ 1907 Ν. ΜΟΥΣΤΑΚΙΔΗΣ, Περί τής Μονής Υψηλής Πέτρας, Εκκλησιαστική Αλήθεια, Αθήναι 1907, σελ. 139.
OLLI 2005 L. OLLI, Shenjtorë shqiptarë me kostume kombëtare, Metropol, 15 korrik 2005, f. 23.
PERISTERI 1973 P. PERISTERI, Vdiq Dhimitër Kokoneshi, Bashkimi, 19 tetor 1973, f. 2.
ΠΕΤΡΙΔΗΣ 1871 Αθανάσιος ΠΕΤΡΙΔΗΣ, Χρονικόν Δρυοπίδος, Νεοελληνίκα Ανάλεκτα, 1871, σελ. 1-64.
ΠΕΤΡΙΔΗ 2009 Ι. ΠΕΤΡΙΔΗ, Ιερά Μονή Τσέπου, Η Φωνή τής Ηπείρου, τεύχη 352-361, (1899-1900).
POPA 1995 TH. POPA, Piktura e vjetër e popullit tonë, Ngjallja, gusht 1995, f. 10.
POPA 1995a TH. POPA, Onufri dhe biri i tij Nikolla, Ngjallja, shtator 1995, f. 9.
POPA 1995b TH. POPA, Ikonografët shqiptarë të shekullit XVIII, Ngjallja, tetor 1995, f. 11.
POPA 1995c TH. POPA, Ikonografët shqiptarë të shekullit XVIII, Ngjallja, nëntor 1995, f. 8.
PORODINI & POÇI 2015 O. PORODINI, A. POÇI, Histori e re, e vllehëve të vjetër, Dita, 26 prill 2015, f. 18.
SERJANI 2007 E. SERJANI, Ethet mistike të një zbulimi, Shqip, 4 gusht 2007, f. 42-43.
SERJANI 2008 E. SERJANI, Përtej Gurit të Lartë të Manastirit të Cepos, Shqip, 21 mars 2008, f. 28.
SERJANI 2010 E. SERJANI, Manastiret e harruara të Luginës së Drinos, Shqip, 26 prill 2010, f. 28.
SERJANI 2014 E. SERJANI, Lugina e Drinos, vendi i shenjtëruar i manastireve, Shqip, 21 gusht 2014, f. 20-21.
STRATOBËRDHA 2003 G. STRATOBËRDHA, Kontribut i madh i Kishës për trashëgiminë kulturore kombëtare, Ngjallja, qershor 2003, f. 6-7.
STRATOBËRDHA 2005 G. STRATOBËRDHA, Punimet konservuese në pikturat murale të kishës së Shën Marisë në Vrahogoranxi-Gjirokastër, Ngjallja, shkurt 2005, f. 12.
STRATOBËRDHA 2012 G. STRATOBËRDHA, Monumentet e kultit orthodhoks pjesë e trashëgimisë sonë kulturore, Kërkim Nr. 8, Tiranë, 2012, f. 96-97.
STRATOBËRDHA 2012a G. STRATOBËRDHA, Pas ikonastaseve dhe ikonave, po grabiten kambanat, Ngjallja, mars 2012, f. 12.
ΤΟΥΡΤΑ 1997 Α. ΤΟΥΡΤΑ, Η θρησκευτική ζωγραφική, Καθημερινη, 19 Ιανουαριου 1997, σελ. 18-20.
TUÇI 2013 A. TUÇI, Mjeku i arratisur i Ali pashë Tepelenës, që u bë përkthyes, Mapo 24 gusht 2013, f. 22.
ΘΩΜΟΥ 1977 Π. ΘΩΜΟΥ, Η μεταβυζαντινή ναοδομία, Καθημερινη, 19 Ιανουαριου 1997, σελ. 15-17.
VERSAKIS 1916 F. VERSAKIS, Βυζαντιακοί ναοί τής Βορείου Ηπείρου, Αρχαιολογική Εφημερίς 1916, σελ. 114-117.
ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΥ 1997 Π. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΥ, Η μεσαιωνική τέχνη, Καθημερινη, 19 Ιανουαριου 1997, σελ. 12-14.
ΖΑΒΙΤΖΙΑΝΟΥ 1930 Κ. Π. ΖΑΒΙΤΖΙΑΝΟΥ, Αρχεια εθνικων ευεργετων, Μερος Α, Αθηνα, 1930.
ZEQO 2007 Moikom ZEQO, Kristofori-shenjtori me kokë qeni dhe David Selenica, Ballkan, 18 mars 2007, f. 14-15.
ZEQO 1999 M. ZEQO, Kisha që strehon kryqin e vërtetë të Krishtit, Gazeta Shqiptare, 29 tetor 1999, f. 19.
ZHEKU 1994 K. ZHEKU, Besimi i krishterë dhe faltoret e para në Shqipëri, Ngjallja, janar 1994, f. 4-5.
ZHEKU 1994a K.ZHEKU, Krishterimi në Shqipëri gjatë shekujve V-VI, Ngjallja, mars 1994, f. 9. 
BURIME ARKIVORE




Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi 139, Dosja 2.
Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi 139, Dosja 9.
Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi 139, Dosja 48, fleta 1.
Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi 140, Dosja 1, fleta 1.
Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi 140, Dosja 10, fleta 1.
Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi 140, Dosja 5, fleta 1.
Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja 1047, viti 1960, fleta 2,3.
Raport i grupit të punës Raport i grupit të punës ngritur me Urdhër Ministri me nr. 457 prot. Dt. 28.12.2015, Urdhër Ministri me nr. 56 prot, dt. 04.03.2016 mbi vlerësimin, kategorizimin dhe rakordimin e dokumentacionit që disponohet të objekteve të trashëgimisë kulturore, të sekuestruara në cilësinë e provës materiale nga koleksionisti Gjergji Thimio, kaluar në pronësi shtetërore me vendimin nr. 1502 datë 16.06.2015 të Gjykatës Penale të Rrethit Gjyqësor Tiranë, lënë në fuqi me vendimin nr. 1459 datë 30.09.2015 të Gjykatës së Apelit Tiranë, me qëllim shpërndarjen e tyre në institucionet muzeore kombëtare. 
KOLEKSIONE




Koleksioni i revistës Iliria, botim i Institutit të Arkeologjisë, Tiranë (nga v. 1971).
Koleksioni i revistës Monumentet, botim i Institutit të Monumenteve të Kulturës, Tiranë (nga v. 1980).
Koleksioni i revistës Candavia botim i Institutit të Arkeologjisë, Tiranë (nga v. 2010).
Koleksioni i revistës Studime Historike, botim i Institutit të Historisë, Tiranë.
Koleksioni i revistës Kërkim, Tiranë (2009-2016)
Koleksioni i revistës Perla, Fondacioni kulturor Saadi Shirazi, Tiranë (1999-2016)
Koleksioni i revistës Tempulli, (2000-2016)
Koleksioni i revistës Jeta Kristiane, Tiranë (1940-1944)
Koleksioni i revistës Ngjallja, botim i K.O.A.Sh-it (1992-2016)
 
LISTA E ILUSTRIMEVE




Fig. 1. Harta e monumenteve dhe gjurmëve paleokristiane në Luginën e Drinosit.

Fig. 2. Harta e monumenteve mesjetare në Luginën e Drinosit.

Fig. 3. Harta e monumenteve pasbizantine në Luginën e Drinosit.

Fig. 4. Harta e manastireve pasbizantine në Luginën e Drinosit.

Fig. 5. Bazilika e Antigonesë.
1. Bazilika e Antigonesë, planimetria e përgjithshme (Meksi 2004, fig. 23).
2. Pamje e përgjithshme e bazilikës së Antigonesë.

Fig. 6. Mozaiku i bazilikës së Atigonesë.
1. Mozaiku i bazilikës së Atigonesë (IMK).
2. Foto e përgjithshme e mozaikut (IMK).
3. Shën Kristofori (foto IMK).
4. Mbishkrimi përkrah Sh. Kristoforit (IMK).

Fig. 7. Bazilika e Hadrianopolisit.
1. Gjurmët e kishës paleokristiane në Hadrinopolis.

Fig. 8. Bazilika jashtë mureve rrethuese të fortifikimit të Paleokastrës.
1. Kisha njënefshe e Paleokastrës (Baçe 1978, fig. 5).
2. Gjurmë të dyshemesë së kishës shtruar me tjegulla (Baçe 1978).

Fig. 9. Bazilika e Goricës.
1. Bazilika paleokristiane e Goricës.

Fig. 10. Vendndodhja e bazilikës së Paleokastrës në raport me Castrum-in (Baçe 1978, Tab. II).

Fig. 11. Bazilika e Paleokastrës.
1. Bazilika paleokristiane e Paleokastrës (Meksi 2004, fig. 15).

Fig. 12. Qyteti antik i Melanit.
1. Planimetria e përgjithshme e kalasë e Melanit (Korkuti, Baçe, Ceka 2008, f.
127, fig 1).
2. Foto e përgjithshme e kalasë e Melanit.
3. Foto e përgjithshme e teqesë së Melanit.
4. Fragment mozaiku paleokristian, pjesë e një bazilike të shek. VI.

Fig. 13. Kapitel paleokristian (shek. VI m. Kr.), Hadrianopolis.
1. Kapitel paleokristian.
2. Kapitel paleokristian, detaj.
3. Kapitel paleokristian, detaj.

Fig. 14. Elemente arkitektonike paleokristiane nga qyteti antik i Melanit.
1. Suprinë tavoline, shek. VI m. Kr. (Muçaj, Hobdari 2005, fig. 12).
2. Kornizë, shek. VI m. Kr. (Muçaj, Hobdari 2005, fig. 13).
3. Kapitel shtyllë-kolonete kangjelle ?, (Muçaj, Hobdari 2005, fig. 21).
4. Shtyllë kangjelle (Muçaj, Hobdari 2005, fig. 20).

Fig. 15. Elemente paleokristiane në kishën e Shën Mërisë në Vllahogoranxi.
1. Kisha e Shën Mërisë në fshatin Vllahogoranxi.
2. Gjurmë të kishës paleokristiane të shek. VI m. Kr., në anën jugore të kishës
(Muçaj, Hobdari 2005, fig. 22).
3. Shtyllë kangjelle paleokristiane (Muçaj, Hobdari 2005, fig. 23).
4. Shtyllë kangjelle paleokristiane (Muçaj, Hobdari 2005, fig. 24).
5. Kolonë Ciboriumi ?

Fig. 16. Elemente paleokristiane në kishën e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme.
1. Kolonë paleokristiane në të djathtë të hyrjes së kishës (Hobdari 2011, Tab.
II,5).
2. Kolonë paleokristiane në të majtë të hyrjes së kishës (Hobdari 2011, Tab.
II,6).

Fig. 17. Elemente paleokristiane në kishën e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme.
1. Planimetria e kishës së Shën Mërisë në Peshkëpi të Sipërme (Meksi 1975,
plotësuar Hobdari 2011, Tab. I,1)
2. Pamje lindore e kishës.
3. Pamje perëndimore e kishës.

Fig. 18. Elemente të instalimeve liturigjike në kishën e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme.
1. Planimetria e sintronit në kishën e Shën Mërisë në Peshkëpi të Sipërme
(Hobdari 2011, Tab. IV,1).
2. Pamje e sintronit të Shën Mërisë në Peshkëpi të Sipërme.

Fig. 19. Elemente të instalimeve liturigjike në kishën e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme.
1. Pamje e tavolinës së altarit në raport me sintronin.
2. Pamje e tavolinës së altarit (Hobdari 2011, Tab. VII,1).
3. Parapeti i ambonit (Hobdari 2011, Tab. VII,5).
4. Parapeti i ambonit i ripërdorur si syrprinë e tavolinës (Hobdari 2011, Tab.
VII,4).

Fig. 20. Amboni në kishën e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme.
1. a-b. Parapeti amboni, foto dhe vizatim (Hobdari 2011, Tab. VIII,3-4).
2. a-c. Parapeti i shkallëve të ambonit (Hobdari 2011, Tab. IX,3-5).

3. a-b. Parapeti i shkallëve të ambonit, foto-vizatim (Hobdari 2011, Tab. X,1-2).
4. Rikonstruksion hipotetik i ambonit (Hobdari 2011, Tab. X,4).

Fig. 21. Ikona nga kisha e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme (fondet e MHK).
1. inv. 5503. Ipapandia (32x43 cm).
2. inv. 5504. Shën Kolli dhe Shën Eftimi (32x43 cm).
3. inv. 5505. Kryqëzimi (32x43 cm).
4. inv. 5508. Shën Pjetri (33x43 cm).
5. inv. 5522. Analipsi (32x42 cm).
6. inv. 5482. Ngjallja (32x43 cm).

Fig. 22. Kisha e Shën Mërisë në Labovë të Kryqit (Meksi 1975, fig. 4).

Fig. 23. Kisha e Shën Mërisë në Labovë të Kryqit.
1. Pamje e përgjithshme e kishës së Shën Mërisë në Labovë të Kryqit.
2. Pamje e përgjithshme e kupolës në kishën e Shën Mërisë në Labovë të Kryqit.

Fig. 24. Kisha e Shën Mërisë në Labovë të Kryqit, ikonstasi dhe ikonat që ndodhen në fondet e MHK.
1. Ikonostasi.
2. Mbishkrimi i Ikonostasit.
3. inv. 5496 (Shën Kolli).
4. inv. 5967 (Krishti).
5. inv. 5610 (e paidentifikuar).

Fig. 25. Kisha e manastirit të Shën Mërisë, Zervat. Planimetria (Thomo 2004, fig. 34).

Fig. 26. Kisha e manastirit të Shën Mërisë, Zervat (Thomo 2004, fig. 34).
1. Kisha e manastirit të Shën Mërisë, Zervat, prerja gjatësore
(Thomo 2004, fig.34).
2. Kisha e manastirit të Shën Mërisë, Zervat, pamje perëndimore, prerja tërthore (Thomo 2004, fig. 34).

Fig. 27. Kisha e Shën Sotirit, Gjirokastër.
1. Kisha e Shën Sotirit, plan (Thomo 2004, fig. 53).
2. Kisha e Shën Sotirit, prerje gjatësore (Thomo 2004, fig. 53).

Fig. 28. Kisha e Shën Sotirit, Gjirokastër.
1. Kisha e Shën Sotirit, pamje e përgjithshme.
2. Kisha e Shën Sotirit, pamje e përgjithshme sëbashku me kambanoren.
3. Kisha e Shën Sotirit, pamje e përgjithshme e absidës

Fig. 29. Kisha e Kryeëngjëjve, Gjirokastër (Thomo 2004, fig. 52).

Fig. 30. Kisha e Kryeëngjëjve, Gjirokastër.
1. Kisha e Kryeëngjëjve në lagjen Varosh.
2. Mbishkrimi mbi portën jugore të kishës.
3. Afresk, faqja jugore.
4. Shën Gjergji i Janinës

Fig. 31. Kisha e Shën Kollit, Saraqinisht (Thomo 2004, fig. 46).
1. Kisha e Shën Kollit, planimetria.
2. Kisha e Shën Kollit, prerja gjatësore.

Fig. 32. Kisha e Shën Mëhillit, Mingul (Thomo 2004, fig. 48).
1. Kisha e Shën Mëhillit, planimetria.
2. Kisha e Shën Mëhillit, prerja gjatësore.

Fig. 33. Kisha e Nokovës, ikonat.
1. Kisha e Nokovës, pamje nga verilindja.
2. inv. 5965. Shën Gjergji, (57x104 cm), MHK.
3. inv. 5916. Shën Mëria, (58x102 cm), MHK.
4. inv. 5954. Gjon Pagëzori, (57x102 cm), MHK.
5. inv. 5611. Fjetja e Hyjlindëses, (54x108 cm), MHK.
6. inv. 5764. Kryqëzimi i Krishtit, (25x33 cm), MHK.

Fig. 34. Kisha e Nokovës, ikonat.
1. inv. 5769. Joakimi dhe Ana.
2. inv. 5806. Hyrja e Hyjlindëses në tempull, (25x34 cm), MHK.
3. inv. 5846. Pendikostia, (25x34 cm), MHK.
4. inv. 5865. Darka mistike, (25x34 cm), MHK.
5. inv. 5868. Ngjallja e Llazarit, (27x34 cm), MHK.
6. inv. 6002. Prerja e kokës së Pararendësit, (27x34 cm), MHK.
7. inv. 6101. E diela e të verbrit, (26x33 cm), MHK.
8. inv. 6103. E diela e Thomait, (26x33 cm), MHK.
9. inv. 5994. Analipsi, (25x34 cm), MHK.

Fig. 35. Kisha e Nokovës, ikonat.
1. inv. 6099. Mbledhja e Kryeengjëjve, (33x43 cm), MHK.
2. inv. 5946. Shën Gjergji, (55x74 cm), MHK.
3. inv. 5980. Shën Gjergji, (38x48 cm), MHK.
4. inv. 6091. E paidentifikuar, (23x31 cm), MHK.

Fig. 36. Kisha e Shën e Premtes, Selckë.
1. Vendndodhja e kishës së Shën e Premtes.
2. Pamje e përgjithshme e absidës së kishës së Shën e Premtes.
3. Pamje e përgjithshme e portikut të kishës së Shën e Premtes.

Fig. 37. Kisha e Shën Kollit, Selckë.
1. Vendndodhja e kishës së Shën Kollit.
2. Pamje e përgjithshme e kishës.
3. Pamje e përgjithshme e absidës.
4. Pamje e përgjithshme e kambanores.

Fig. 38. Kisha e Shën Mërisë, Vllahogoranxi, planimetria (Thomo 2004, fig. 38).

Fig. 39. Kisha e Shën Mërisë, Vllahogoranxi , prerja gjatësore dhe tërthore. (Thomo 2004, fig. 38).
1. Shën Mëria, Vllahogoranxi, prerja gjatësore.
2. Shën Mëria, Vllahogoranxi, prerja tërthore.

Fig. 40. Kisha e Shën Mërisë, Vllahogoranxi.
1. Pamje e përgjithshme e kishës.
2. Fragmente arkitektonike antike të përdorur në fasadën e hyrjes së kishës.
3. Pamje e tamburit të kishës.

Fig. 41. Kisha e Shën Mërisë, Vllahogoranxi.
1. Mbishkrimi i faqes jugore të kishës (pikturuar në 1622 nga Onufër Qiprioti dhe Alivizi).
2. Pamje e përgjithshme e ndërhyrjeve restauruese të realizuara në afresk.
3. Pamje e përgjithshme kambanores, ndërtuar në 1874.

Fig. 42. Kisha e Shën Anës, Derviçian. Planimetritë, prerja gjatësore dhe tërthore (Thomo 2004, fig. 33).

Fig. 43. Kisha e Burimit Jetëdhënës, Derviçian.
1. Planimetria, prerja gjatësore (Thomo 2004, fig. 40).
2. Prerja tërthore (Thomo 2004, fig. 40).

Fig. 44. Kisha e Kryeengjëjve, Peshkëpi e Sipërme.
1. Pamje e përgjithshme e kishës.
2. Pamje e përgjithshme e ikonostasit, gdhendur në 1828.

Fig. 45. Kisha e ShënKollit, manastiri i Cepos, Kardhiq.
1. Pamje e përgjithshme e kishës.
2. Pamje e përgjithshme e absidës.
3. Kryq i integruar në murin e absidës.
4. Zog duke çukitur degën e pemës, simbol i eukaristisë.

Fig. 46. Kisha e manastirit të Shën Mërisë, Spile-Saraqinisht, planimetria. (Thomo 2004, fig. 46).

Fig. 47. Manastiri i profetit Ilia, Stegopul. Planimetria, prerja tërthore. (Thomo 2004,fig. 45).

Fig. 48. Manastiri i profetit Ilia, Stegopul.
1. Pamje e përgjithshme e manastirit të profetit Ilia, Stegopull.
2. Pamje e përgjithshme e kishës së manastirit.
3. Mbishkrim mbi portën e narteksit (i vitit 1624).
4. Mbishkrim mbi portën perëndimore, brenda naosit (i vitit 1653).
5. Pamje e përgjithshme e afreskut.

Fig. 49. Manastiri i Profet Ilia, Jorgucat. Planimetria, prerja tërthore. (Thomo 2004, fig. 32).

Fig. 50. Kisha e manastirit të Shën Mërisë (Drianos), Zervat, planimetria. (Thomo 2004, fig. 34).

Fig. 51. Kisha e manastirit të Shën Mërisë (Drianos), Zervat. (Thomo 2004, fig. 34).

Fig. 52. Kisha e manastirit të Shën Triadhës, Pepel, planimetria. (Thomo 2004, fig. 42).

Fig. 53. Kisha e manastirit të Shën Triadhës, Pepel, prerja gjatësore dhe tërthore (Thomo 2004, fig. 42).
1. Kisha e manastirit të Shën Triadhës, Pepel, prerja gjatësore.
2. Kisha e manastirit të Shën Triadhës, Pepel, prerja tërthore.

Fig. 54. Kisha e manastirit të Shën Mërisë, Koshovicë, planimetria. (Thomo 2004, fig. 39).

Fig. 55. Kisha e manastirit të Shën Mërisë, Koshovicë, prerja gjatësore dhe tërthore (Thomo 2004, fig. 39).

Fig. 56. Kisha e manastirit të Kryeëngjëjve. Derviçian, planimetria. (Thomo 2004, fig. 40).

Fig. 57. Kisha e manastirit të Kryeëngjëjve. Derviçian, prerja gjatësore dhe tërthore (Thomo 2004, fig. 40).
1. Kisha e manastirit të Kryeëngjëjve, Derviçian, prerja gjatësore.
2. Kisha e manastirit të Kryeëngjëjve, Derviçian, prerja tërthore.

Fig. 58. Kisha e manastirit të Kryeengjëjve, Derviçian.
1. Pamje nga juglindja e kishës së manastirit të Kryeëngjëjve, Derviçian.
2. Pamje nga verilindja e kishës së manastirit të Kryeëngjëjve, Derviçian.
3. Rrënojat e ambienteve ndihmëse të manastirit të Kryeëngjëjve, Derviçian.

Fig. 59. Kisha e manastirit të Shën Mërisë (Ravenës), Goranxi, planimetria (Thomo 2004, fig. 37).

Fig. 60. Kisha e manastirit të Shën Mërisë (Ravenës), Goranxi.
1. Pamje e përgjithshme e kishës dhe Manastirit.
2. Mbishkrim i gdhendur në gur, porta perëndimore brenda narteksit (viti 1600).
3. Pamje e përgjithshme e tamburit.
4. Pamje e përgjithshme e sipërfaqeve të brendshme të mureve, dekoruar me afresk.

Fig. 61. Manastiri i Ungjillëzimit, Vanistër, plani i përgjithshëm (Thomo 2004, fig. 12)

Fig. 62. Kisha e manastirit të Ungjillëzimit, Vanistër, planimetria. (Thomo 2004, fig. 35).
Fig. 63. Kisha e manastirit të Ungjillëzimit, Vanistër, prerja gjatësore dhe tërthore (Thomo 2004,         fig. 35).
1. Prerja gjatësore e kishës.
2. Pamje lindore e kishës, prerja tërthore.

Fig. 64. Kisha e manastirit të Shën Qiriakut e Julietës, Dhuvjan, planimetria. (Thomo 2004, fig. 36).

Fig. 65. Kisha e Shën Thanasit, Muzinë, planimetria (IMK).

Fig. 66. Kisha e manastirit të Shën Thanasit, Muzinë (foto IMK).
1. Pamje e përgjithshme e kishës.
2. Pamje e përgjithshme e afreskut.
3. Mbishkrimi i dhuruesit, prothesis.

Fig. 67. Kisha e Shtëpëzit, planimetria.

Fig. 68. Kisha e Shtëpëzit.
1. Pamje e përgjithshme e absidës.
2. Pamje e përgjithshme e kishës.

Fig. 69. Kisha e "Kostanas" (Shën Kollit?), Shtëpëz, planimetria.

Fig. 70. Kisha e Shën Mërisë, Stegopull, planimetria.

Fig. 71. Kisha e Shën Mërisë, Stegopull, foto.
1. Pamje e përgjithshme e hyrjes së kishës
2. Pamje e përgjithshme e absidës dhe zonës së
3. Gjurmë afresku në absidë.
Fig. 72. Harta e monumenteve të Luginës së Drinos

Fig.73. Tabelë terminologjike shpjeguese e brendisë së nje kishe  












ILUSTRIMET